Ислом Нури
Араб тилини ўрганамиз
|
ЖАНОҲ УТ-ТОЛИБ
( АРАБ ТИЛИ САРФ ФАНИДАН ДАРСЛИК )
РАҲМАТУЛЛОҲ РАСУЛЖОН ЎҒЛИ |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
9 - ДАРС الـد ر س الـتـاسـع
ИСМ ВА ФЕЪЛ ТУРЛАРИИсм ва феъл ўзак ҳарфларининг хилига кўра уч қисмга бўлинади: содда калималар, бир хил ҳарфдан тузилган калималар ва синиқ калималар. Исм ва феъл сарф фанида ўрганилувчи умумий вазнларга ўзгаришсиз тушиши учун ўзак ҳарфларидан ҳеч бири иллат ҳарфларидан бўлмаслиги керак ҳамда икки ҳарфи бир хил ҳарф бўлмаслиги лозим. Мад ҳарфларидан бўлган و ا ي (вов, алиф, ё) сарф фанида иллат ҳарфлари деб юритилади.
Саҳиҳ - содда калималар Ўзак ҳарфларидан ҳеч бири иллат ҳарфларидан бўлмаса ва икки ҳарфи бир хил бўлмаса саҳиҳ деб аталади. Саҳиҳнинг аслий ҳарфларида ء (ҳамза) иштирок этмаса солим деб номланади: حِبْرٌ ва كَتَبَ каби. Аслий ҳарфларидан бири ҳамза бўлган калималар маҳмуз дейилади. Агар ҳамза калиманинг фоси ўрнида бўлса маҳмуз ул-фо, айни ўрнида бўлса маҳмуз ул-айн, ломи ўрнида бўлса маҳмуз ул-лом деб юритилади: أَكْلٌ أَكَلَ , رَأْسٌ رَأَسَ , دَرْءٌ دَرَأَ каби.
Музоъаф Иккита ҳарфи бир хил бўлган исм ва феълар музоъаф дейилади. Сулосийларда музоъаф айн ва лом ўрнидаги икки ҳарфнинг бир хил ҳарф бўлиши билан фарқланади: مَدَدٌ = فَعَلٌ , مَدَّ (аслида مَدَدَ - فَعَلَ ). Рубоъийларда эса фо ва биринчи ломи бир хил, айн ва иккинчи ломи бир хил ҳарф бўлиши керак: زَلْزَلَةٌ = فَعْلَلَةٌ , زَلْزَلَ = فَعْلَلَ каби.
Муътал - синиқ сўзлар Ўзак ҳарфларидан бири иллат ҳарфи бўлган калималар муътал дейилади. Агар калиманинг фоси иллат ҳарфи бўлса мисол - (саҳиҳга ўхшаш) деб аталади: وَعْدٌ - وَعَدَ , يُسْرٌ - يَسَرَ каби. Агар калиманинг айни иллат ҳарфи бўлса ажваф - (ғовак) дейилади: قَوْلٌ - قالَ (аслида قَوَلَ ), بَيْعٌ - باعَ (аслида بَيَعَ ) каби. Агар калиманинг ломи иллат ҳарфи бўлса ноқис - (қисқа) дейилади: رَمْيٌ - رَمَى (аслида رَمَيَ ), صَحْوٌ - صَحا (аслида صَحَوَ) каби. Агар калиманинг айни ва ломи иллат ҳарфи бўлса лафиф - (ёпишган) деб аталади: هَوًى (аслида هَوَيٌ ) ва هَوِيَ каби. Агар калиманинг фо ва ломи иллат ҳарфи бўлса мултавий - (ўралган) дейилади: وَجْيٌ ва وَجَى (аслида وَجَيَ ) каби. Бир калима бу турларнинг бир нечасига мансуб бўлиши ҳам мумкин, масалан: وَدَّ феъли фоси иллат ҳарфи бўлганига кўра мисол дейилса, айн ва ломи бир хил ҳарф бўлгани учун музоъаф ҳам дейилади. Шунингдек, رَأَى феъли маҳмуз ул-айн ҳамда ноқисдир. اَبَى феъли маҳмуз ул-фо ва ноқис, يَئِسَ феъли мисол ва маҳмуз ул-айндир ва ҳоказо.
Эслатма: Аслий ҳарфлардан ташқари қўшимча ҳарфлар калиманинг мазкур турларга бўлинишида эътиборга олинмайди. Аслий ҳарфлардан бири иллат ҳарфи бўлмаган ҳар қандай калима зоида қўшилган ҳарфлари иллат ҳарфларидан бўлса ҳам, саҳиҳ деб айтилаверади. Масалан: كاتِبٌ , مَكْتوبٌ , كُتُبِيٌّ исмларида аслий моддаси иллатсиз ك ت ب ҳарфларидан иборат бўлгани учун алиф, вов ва ё ҳарфлари бўлса ҳам саҳиҳ деб турланади.
21 - машқ. Қуйидаги сўзларни турларга ажратинг. وَضَعَ يَقْرَأُ اَخَذَ دُعِيَ وَثَبَ سَئِمَ وَقَى فَنِيَ سُرِرْتُ قَتَلَ قامَ رَأَيْتُ يُنَهْنِهُ نامَ رُوِيَ يَقولُ يَسُرَ مَرَرْتُ تَسَلْسَلَ مَشَيْتَ لامَ وَرِثْنا سَبَى كَئِبْتُ طالَ قَلَّ عَمِيَ حَوِلَ جاءَ .
22- машқ. Қуйидаги остига чизилган исм ва феълларни турларга ажратинг ва феълларнинг боби ва сийғасини топинг. عَوِيَ الذِئْبُ . ماء الْهِرَُ . نَبَحَ الْكَلْبُ . صاح الديك .قَرَّت الْحَيَّةُ . زَأَرَ الأسَدُ . خارَ الْبَقَرُ . صَدَحَ الْبُلْبُلُ . بَكَى الصَّبِيُّ . باعَ الْكُتُبِيُّ مَجَلَّةً . اَكَلَ الْوَلَدَ الطِّينَ . وَجَدْتُ اُمَّكَ فِى الْبَيْتِ . اَوَّلُ النَّومِ النُّعاسُ ثُمَّ الْوَسَنُ ثُمَّ التَّرْنِيقُ ثُمَّ الْكَرَى ثُمَّ الأِغْفاءُ ثُمَّ التَّهْوِيمُ ثُمَّ الْغِرارُ ثُمَّ الرُّقادُ ثُمَّ الْهُجُودُ و الْهُجوعُ و الْهُبوعُ .
ҚЎШИМЧА ДАРС الـتـذيـيـل
ФЕЪЛ БОБЛАРИДА ТУРЛАРҲар қандай бинодаги феъл аслий ҳарфларининг эътибори билан мазкур турларнинг бирига дохилдир. 22 бобнинг ҳар бирида келган мазкур турлардаги феъллардан мисоллар кўрсатиб ўтамиз. Бу жадвалда қайси бобга бирор турда мисол кўрсатилмаган бўлса, ўша бобда шу турда бўлган феъл араб тилида йўқлиги тушунилади. Масалан, сулосий мужарраднинг иккинчи бобида лафиф ва мултавийга мисол берилмаганидан шу бобда араб тилида лафиф ва мултавий ўзи йўқлиги билинади.
Шартли белгилар: со - солим* ҳ.ф. - маҳмуз ул-фо* ҳ.а. - маҳмуз ул-айн* ҳ.л. - маҳмуз ул-лом* мз. - музоъаф* с.в. - мисол вовий* с.ё. - мисол ёий* ж.в. - ажваф вовий* ж.ё. - ажваф ёий* н.в. - ноқис вовий* н.ё. - ноқис ёий* ф.в. - лафиф вовий* ф.ё. - лафиф ёий* му. - мултавий* с+мз. - мисол ва музоъаф.
Сулосий мужаррад
Сулосий мазийд
Рубоъий боблари
23 - машқ. Қуйидаги феълларнинг бобларини аниқланг ва қайси турга доир эканини айтиб беринг. تَغَدَّى اِعْلَوْلَى اِسْتَغَرَّ تَغَرْغَرَ اِرْتَكَزَ اِخْشَوْشَنَ اِسْتَخَارَ دَأْدَأَ تَسَايَلَ اِصْطَعَدَ تَصَامَى اِنْعَطَّ اِسْتَحْوَزَ اِشْمَخَرَّ تَزَيَّنَ اِحْلَوْلَى تَعَافَّ اِنْهَالَ اِعْشَوْشَبَ اِفْرَنْقَعَ تَخَذْرَفَ اِعْرَوْرَى تَعَامَى كَافَأَ اِصْفَرَّ اِسْتَقْرَى . |
| ◄◄◄Аввалига қайтиш |
|
