Ислом Нури
Араб тилини ўрганамиз
|
ЖАНОҲ УТ-ТОЛИБ
( АРАБ ТИЛИ САРФ ФАНИДАН ДАРСЛИК )
РАҲМАТУЛЛОҲ РАСУЛЖОН ЎҒЛИ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
8 - ДАРС الـد ر س الـثـا مـن
МАЖҲУЛЛИК НИСБАТИФеъл ким тарафидан бажарилганлиги маълум бўлса, юқорида кўрсатиб ўтилган вазнлардан бирида бўлиши керак. Бу вазнлардаги феъллар маълум феъллар деб аталади. Маълум феълларнинг бажарувчиси феълнинг ўз ёнида зикр қилинади: قَرَأَ سَعيدٌ الدَّرْسَ , مَحْمودٌ كَتَبَ الْمَكْتوبَ , كَنَسَتْ فاطمةُ الْبَيْتَ каби. Иш-ҳаракатнинг ким томонидан бажарилганлиги маълум бўлмаса ёки феъл билан бирга зикр қилиш имкони бўлмаса феъл ўзига хос бошқача вазнларда келтирилади. Қаламни Рашид синдирганлигини билсанг: “қаламни Рашид синдирди” деб айтасан. Ким синдирганидан бехабар бўлсанг: “қалам синдирилди” деб феълни бутунлай бошқача кўринишда айтасан. Қилувчиси зикр қилинмайдиган феъллар “мажҳул феъллар” деб аталади. Мажҳул феълларда қилувчи ўрнига қилинмиш зикр қилинади: قُرِئَ الدَّرْسُ , اَلْمَكْتوبُ كُتِبَ , كُنِسَ الْبَيْتُ , كُسِرَتِ الْمِحْبَرَةُ каби. Мозий феълидан мажҳуллик нисбати ясаш учун охиргидан олдинги ҳарфи касрали қилинади, бундан бошқа барча ҳаракатли ҳарфлар замма билан айтилади, сокин ҳарфлар эса сокинлигича қолади: قَطَعَ - قُطِعَ , اِكْتَسَبَ - اُكْتُسِبَ , اِسْتَحْكَمَ - اُسْتُحْكِمَ , تَدَحْرَجَ - تُدُحْرِجَ . Музореъ феълини мажҳулга айлантириш учун охиргидан олдинги ҳарфи фатҳа қилинади ва музораъат ҳарфи замма билан айтилади. Бошқа ҳарфлар ўз ҳаракат ва сукунларида ўзгаришсиз қолади: يَقْطَعُ - يُقْطَعُ , يَكْتَسِبُ - يُكْتَسَبُ , يَسْتَحْكِمُ - يُسْتَحْكَمُ , يَتَدَحْرَجُ - يُتَدَحْرَجُ .
22 БОБ МАЖҲУЛИСулосий мужаррад
Сулосий мазийд
Рубоъий мужаррад
Рубоъий мазийд
18 - машқ. Қуйидаги феълларни мажҳул қилинг ва 14 сийғада туслаб, маъноларини айтиб беринг. رَفَعَ ـَ رَفْعٌ (кўтармоқ), اِلْصَاقٌ (ёпиштирмоқ), تَنْظِيفٌ (тозаламоқ), اِسْتِخْراجٌ (чиқармоқ).
19 - машқ. Қуйидаги феълларни маълум ва мажҳулларга ажратиб, икки стун қилиб ёзинг, бобларини ва маъноларини айтиб беринг. اُخْرِجَ كَرُمَ يُبْعَدُ يُفَرِّحُ يَنْقُلُ يُنْتَقَدُ اِنْكَتَمَ تَكَلَّفْتُ حَقَّقْتَ قُوتِلَ تَراضَيْنَا يُشَاتَمُ كُبْكِبُوا تَنَعَّمَ تُجُوهِلَ تَنَصَّرَ اِسْوَدَّ اُعْشُوشِبَ زُلْزِلَتْ نُودِيَ راقَبْتُ قُصِدَ اُرْتُكِبَ يُسْتَخْرَجُ قُوبِلْنا اُسْتُعْطِرَ يَرْتَقِبُ يَنْفَصِلُ يَخْضَرُّ يَضْمَحِلُّ
ҚЎШИМЧА ДАРС الـتـذيـيـل Фоил ва ноиб фоилАраб тили наҳв фанида иш-ҳаракатнинг бажарувчисини фоил деб аталади, қилинмиш эса мафъул номи билан юритилади. Фоилнинг охирги ҳарфи заммали (рафъ) бўлиши керак, мафъул эса фатҳали (насб) бўлади: قَطَعَ الْخادِمُ الْخُبْزَ каби. 3-шахс ғоибнинг музаккар ва муаннаси бирлигида фоил феълнинг ёнида айтилиши мумкин: كَتَبَ سَليمٌ , كَتَبَتْ فاطِمَةُ , يَكْتُبُ رَشيدٌ , تَكْتُبُ زَيْنَبُ каби. Бошқа шахс ва сонларда мозий феълида охирига қўшилган ҳарфлар исми замир бўлиб, улар шу феълнинг фоилидир. Шунинг учун ғоибнинг бирликларидан бошқа шахс ва сонларда феъл ёнида яна бошқа алоҳида фоил зикр қилиш тўғри бўлмайди. Масалан: كَتَبا رَجُلانِ , كَتَبُوا رِجالٌ , كَتَبْتَ فَريدٌ , كَتَبْنا مُسْلِمونَ деб айтилмайди. Мозий феълида фоил ўрнидаги замир исмлар
Ғоибнинг муаннаси бирлиги فَعَلَتْ даги сукунли تْ исми замир бўлмай, муаннаслик белгиси бўлган шунчаки бир ҳарф бўлгани учун уни феълнинг фоили деб эътибор қилинмайди ва шунга кўра ундан кейин очиқ исмлардан бир фоил зикр қилиш мумкин: قَرَأَتْ فاطِمَةُ каби. Музореъ феълида ҳам ғоибнинг музаккар ва муаннаси бирлигидан бошқа сийғаларда очиқ исмлардан фоил айтиб бўлмайди. Мухотоб ва мутакаллимлар бирлигида ҳамда мутакаллим кўплигида феълдан кейин исми замир қўшилмаса ҳам “сен”, “мен” ва “биз” маъноси фоил сифатида ўз-ўзидан тушунилиб тургани учун очиқ исмлардан фоил келтириш мумкин эмас: تَقْرَأُ , أَقْرَأُ , نَقْرَأُ каби.
Фоили ноаниқ бўлган мажҳул феълларда фоил ўрнига мафъул келтирилади, бунинг учун мафъул ҳам насб бўлмай худди фоил каби рафъ белгиси замма билан айтилади: كُتِبَ الْمَكْتوبُ , كُسِرَتِ الْمِحْبَرَةُ каби. Мажҳул феълларнинг фоил ўрнига қўйилган мафъули ноиб фоил деб юритилади. Юқорида айтиб ўтилган замир исмлар ҳам мажҳул феълларда мафъул маъносида бўлиб, ноиб фоил деб эътибор қилинади: شُتِمْنا (сўкилдик), رُئِيْتُ (кўрилдим), اُحْبِبْتَ (севилдинг).
ЛОЗИМ ФЕЪЛЛАР МАЖҲУЛИМажҳул феълларда фоил ўрнига мафъулнинг зикр қилиниши шарт бўлгани учун мафъулга ўтмайдиган лозим феълларни мажҳул қилиб бўлмайди. Лозим феъл بِـ кўмакчи ёрдамида ўтимли феълга айлантирилгандагина мажҳул қилинса мумкин: ذَهَبْتُ بِسَعيدٍ - ذُهِبَ بِسَعيدٍ каби.
20 - машқ. Қуйидаги жумлалардаги феълларнинг фоили, мафъули ва ноиб фоилини аниқланг. عِنْدَ الإمْتِحانِ يُكْرَمُ الْمَرْءُ اَوْ يُهانُ. مَكَّةُ بَلْدَةٌ مُبارَكَةٌ فِيها وُلِدَ رَسولُ اللهِ مُحَمَّدٌ عَلَيْهِ السَّلامُ. نَحْنُ نَتَعَلَّمُ اللُّغَةَ الْعَرَبِيَّةَ بِحُبٍّ وَ اِخْلاصٍ لِأَنَّهُ اُنْزِلَ الْقُرْآنُ بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ. وَ رُوِيَتْ اَحاديثُ رَسولِنا الْمَحْبوبِ بِهذِهِ اللُّغَةِ و دُوِّنَ الْعُلومُ الْقَديمَةُ و الْفُنونُ الْحَديثَةُ بِها. هذِهِ اللُّغَةُ تُوَحِّدُ الْمُسْلِمينَ في مَشارِقِ الْأَرْضِ و مَغارِبِها. قُلِ الْخَيْرَ وَ اِلاَّ فَاسْكُتْ. مَنْ يَزْرَعِ الشَّوْكَ لا يَحْصُدُ مِنْهُ الْعِنَبَ. لاَ تُؤَخِّرْ شُغْلَ الْيَوْمِ اِلَى غَدٍ.
|
| ◄◄◄Аввалига қайтиш |
|
