Ислом Нури
Араб тилини ўрганамиз
|
ЖАНОҲ УТ-ТОЛИБ
( АРАБ ТИЛИ САРФ ФАНИДАН ДАРСЛИК )
РАҲМАТУЛЛОҲ РАСУЛЖОН ЎҒЛИ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
10 - ДАРС الـد ر س الـعـاشـر
МУЗОРЕЪ ФЕЪЛИДА УЧ ҲОЛАТМузореъ феъли исмлар каби ўз охирида ўзгарувчан ҳаракат - эъробларни қабул қилади. Музореъ охирги ҳарфининг ўзи ёки ҳаракатлари ўзгаришига кўра уч ҳолатда - рафъ, жазм ва насб ҳолатларида бўлади.
Рафъ ҳолати
Музореъ феълининг шахс қўшимчаларисиз беш сийғасида ломи иллат ҳарфи бўлмаса рафъ ҳолати замма билан белгиланади: يَكْتُبُ تَكْتُبُ تَكْتُبُ اَكْتُبُ نَكْتُبُ Тасниялар ( يَكْتُبانِ تَكْتُبانِ ), музаккар жамълари ( يَكْتُبونَ تَكْتُبونَ ) ва мухотоб муаннаси бирлигида ( تَكْتُبينَ ) рафъ аломати - эъроб нуни деб аталувчи нундир. Эслатма: Охири иллат ҳарфи билан тугалланган феълларда иллат ҳарфини замма билан айтиш тилга оғир бўлгани учун рафъ аломати бўлган замма бордек фараз қилинса-да, сокин билан айтилади: يَفْعِلُ : يَرْمِىُ Õ يَرْمى , يَفْعُلُ : يَدْعَوُ Õ يَدعُو , يَفْعَلُ : يَخْشَىُ Õ يَخْشَى , يُفْعَلُ : يُرْمَىُ Õيُرْمَى . Музореъ феълининг олдига насб ва жазм қилувчи ҳарфлар келмаса, албатта рафъ ҳолатида бўлади. Шунингдек, бўлишсизлик аломати бўлган لا ва ما ҳарфлари билан келганда ҳам музореъ рафъ ҳолатида бўлади. Бу хил музореъ феъли нафий ёки музореъи манфий деб юритилади.
Феъли нафий сарфи
Насб ҳолати Масдарга айлантирувчи اَنْ ва бўлишсизлик белгиси لَنْ каби ҳарфлардан кейин келган музореъ феъли насб ҳолатида бўлади. Шахс қўшимчаларисиз 5 сийғада насб белгиси фатҳадир: لَن يَقْرَأَ لَنْ تَقْرَأَ لَنْ تَقْرَأَ لَن أَقْرَأَ لَنْ نَقْرَأَ Иллат ҳарфларидан و ва ي ни фатҳа билан айтиш тилга оғир бўлмагани учун соғ ҳарфлардан фарқсиз шу 5 сийғада фатҳа билан насб бўлаверади: لَنْ يَرْمِىَ , اَنْ يَدْعُوَ каби. Фақат охири алиф билан тугалланган феълларда насб аломати - фатҳа тақдирда (кўнгилда) бўлади: لَنْ يَخْشَىَ Õ لَنْ يَخْشَى . اَنْ يُرْمَىَ Õ اَنْ يُرْمَى Тасниялар(4та), музаккар жамълари(2та) ва мухотоб муаннаси бирлигида (жами 7 сийғада) рафъ аломати бўлган эъроб нуни йўқотилиши билан феъл насб ҳолатига кўчади: اَنْ يَكْتُبَا اَنْ تَكْتُبَا اَنْ يَكْتُبُوا اَنْ تَكْتُبُوا اَنْ تَكْتُبِى . لَنْ билан нафий қилинган музореъ феълининг тусланиши
Жазм ҳолати Ўтган замон бўлишсизлик белгиси لَمْ ва шарт аломати إِنْ каби ҳарфлардан сўнг музореъ феъли жазм ҳолатида бўлади. Ломи ҳарф иллат бўлмаган музореъ феълларининг шахс қўшимчаларисиз 5 сийғасида жазм аломати сукундир: لَمْ يَقْرَأْ لَمْ تَقْرَأْ لَمْ تَقْرَأْ لَمْ أَقْرأْ لَمْ نَقْرَأْ Ломи иллат ҳарфи бўлган музореъларда жазм ҳолатида лом ўрнидаги иллат ҳарфи туширилади: اِنْ يَرْمِ اِن يَدْعُ اِنْ يَخْشَ каби. Тасниялар(4та), музаккар жамълари(2та) ва мухотоб муаннаси бирлигида рафъ аломати бўлган эъроб нуни йўқотилиши билан феъл жазм ҳолатига ўтади: اِنْ يَكْتُبَا اِنْ تَكْتُبَا اِنْ يَكْتُبُوا اِنْ تَكْتُبُوا اِنْ تَكْتُبِى .
Ўтган замон бўлишсиз феъли - феъли жаҳд - деб аталади.
Жаҳд феълининг тусланиши
Эслатма: Муаннаснинг жамълари: يَفْعُِلنَ ва تَفْعُِلْنَ сийғаларида фатҳали нун шахс аломати - исми замир бўлгани учун уч ҳолатда ҳам ўзгаришсиз қолади: يَدْخُلْنَ , اَنْ يَدْخُلْنَ , لَمْ يَدْخُلْنَ каби. Хулоса. Рафъ аломати учта: замма (беш сийғада), сукун кўринишида тақдирий замма (охири иллат ҳарфлиларда), эъроб нуни (етти сийғада). Насб аломати ҳам учта: фатҳа (беш сийғада), тақдирий фатҳа (охири алфлиларда), эъроб нуни йўқотилиши (етти сийғада). Жазм аломати учта: сукун (беш сийғада), иллат ҳарфи йўқотилиши (охири иллат ҳарфлиларда), эъроб нуни йўқотилиши (етти сийғада).
24 - машқ. Қуйидаги феълларнинг ҳолатини аниқланг. يَسْقُطُ يَفُكُّ لا يَجْتَهِدُ يَبْكِى لاَ تَبْكِ لَمْ يَدْخُلْ لَنْ يَضُرَّ يَنامُ اِنْ تَبْرِ لاَ يَنْظُرانِ لاَ تَنْظُرُوا اَنْ يُعْطِيَ لا تَرْضَ لَنْ يَرْضَى اِنْ اَنْوِ لا يَنْوِى تَفْرَحُونَ لا تَحْزَنُوا يُنَقِّى لَنْ يَخْرُجُوا لا يَبْقَى تَخِيطِينَ لا تَخِيطِى اَنْ يَشْتَرِيَ
ҚЎШИМЧА ДАРС الـتـذيـيـل
АМР ЯСАШТингловчидан бирор иш-ҳаракатни талаб қилиш учун айтиладиган амр - буйруқ феъли музореъ феълининг мухотобидан ясалади. Бунинг учун музореълик белгиси бўлган اَتَيْنَ ҳарфлари олиб ташланади. Музораъат ҳарфидан кейинги ҳарф ҳаракатли бўлса шу бўйича қолдирилади: وَعَدَ تَعِدُ Õ عِدْ (ва”да бер), فَكَّرَ تُفَكِّرُ Õ فَكِّرْ (фикр қил). Агар сукунли бўлса, сўзни сокин ҳарфдан бошлаш мумкин бўлмагани учун олдига касрали васлийя ҳамза ортдирилади: جَلَسَ تَجْلِسُ Õ جْلِسُ Õ اِجْلِسْ (ўтир), سَمِعَ تَسْمَعُ Õ سْمَعُ Õ اِسْمَعْ (эшит), اِجْتَهَدَ تَجْتَهِدُ Õ جْتَهِدُ Õ اِجْتَهِدْ (урин). Сулосий мужарраднинг айни заммали иккинчи ва олтинчи бобларида музораат ҳарфи олиб ташлангандан кейин, ундан кейинги ҳарф сукунли бўлса айннинг заммасига мос бўлиши учун заммали васлийя ҳамза қўшилади: قَعَدَ تَقْعُدُ Õ قْعُدُ Õ اُقْعُدْ (ўтир), نَظُفَ تَنْظُفُ Õ نْظُفُ Õ اُنْظُفْ (тозалан). Ифъол бобида музореъ ясалганда мутакаллимдаги музореълик белгиси бўлган ҳамза билан бобнинг ҳамзаси бир жойда бўлиб қолиб, اُاَفْعِلُ каби талаффуз қилиш қийин суратда бўлиб қолгани учун боб аломати бўлган ҳамза олиб ташланган эди (7-дарсга қаралсин). Амр ясашда музораъат белгиси бўлган ҳамза олиб ташланиши билан боб аломати бўлган фатҳали қатъийя ҳамзани айтишга имкон туғилади. Шунинг учун ифъол бобида амр, ҳарф музораъатдан кейинги ҳарф ҳаракатли ёки сукунли бўлишидан қатъий назар, фатҳали қатъийя ҳамза билан бошланади: أَحْسَنَ تُحْسِنُ Õ حْسِنُ Õ أَحْسِنْ (яхшилик қил), أَقامَ تُقِيمُ Õ قِيمُ Õ أَقِمْ (тўғрила). Амрнинг охирги ҳарфи жазм ҳолатидаги музореъ феъли каби ҳолатда бўлади: 1. Соғ ҳарф бўлса сокин қилинади: تَكْتُبُ Õ اُكْتُبْ . 2. Тасния, музаккар жамъи ва муаннас бирлигида рафъ аломати бўлган эъроб нуни олиб ташланади: تَكْتُبانِ Õ اُكْتُبا , تَكْتُبُونَ Õ اُكْتُبُوا , تَكْتُبِينَ Õ اُكْتُبِى . 3. Охири иллат ҳарф бўлса олиб ташланади: تَرْمِى Õ اِرْمِ (от), تَدْعُو Õ اُدْعُ (чақир). 4. Охирги икки ҳарфи бир хил бўлган феълларда: а) икки бир хил ҳарфни кириштирмасдан саҳиҳ феъллар каби амр ясалади: تَفِرُّ аслида تَفْرِرُ Õ فْرِرُ Õ اِفْرِرْ (қоч), تُحِبُّ аслида تُحْبِبُ Õ حْبِبُ Õ اَحْبِبْ (яхши кўр). б) кириштирилгандан кейин охирги соғ ҳарф сокин қилингач, икки сокинни ўқиш қийин бўлгани учун “сокинга ҳаракат берилса касра берилади” деган машҳур қоида бўйича касра берилиши ҳам мумкин: تَفِرُّ Õ فِرُّ Õ فِرّْ Õ فِرِّ , تَرُدُّ Õ رُدُّ Õ رُدّْ Õ رُدِّ . ж) энг енгил ҳаракат деб фатҳа билан айтилса ҳам мумкин: فِرَّ , رُدَّ каби. д) يَفْعُلُ бобида айнининг ҳаракатига мос бўлиши учун замма билан айтилса ҳам бўлади: تَرُدُّ Õ رُدّْ Õ رُدُّ , تَشُدُّ Õ شُدّْ Õ شُدُّ каби. Шунга кўра يَفْعُلُ бобида тўрт хил истеъмол жоиз: заммали, фатҳали, касрали ва идғомсиз сукунли. Бундан бошқа барча бобларда уч хил мумкин: фатҳали, касрали ва сукунли. مُدَّ , مُدِّ , مُدُّ , أُمْدُدْ . فِرَّ , فِرِّ , اِفْرِرْ . Эслатма: Ажвафларда охирги соғ ҳарф сокин қилингач, икки сукунли ҳарф бир жойда бўлиб қолгани учун иллат ҳарфи туширилади: تَبِيْعُ Õ بِيْعْ Õ بِعْ (сот), تَقُولُ Õ قُوْلْ Õ قُلْ (айт), تَخَافُ Õ خَافْ Õ خَفْ (қўрқ).
25 - машқ. Қуйидаги феъллардан амр ясанг. تَرْكَبُ تَنامُ تَبْرِى تَخِيطِينَ تُحِبُّونَ تَشْتَرِى تَضَعُ تَمُرُّ تَقْرَآنِ تَجِيئُونَ تُشَادُّ تُجَدِّدُ تَسْتَوْهِمُ تَرْضَى تَمِيلُ تَسْمَعُ تَدَّخِرُ تَتَنَفَّسُ تَتَأَتَّى تَبْيَضُّ تَتَجَاهَلِينَ تُبَرْهِنُ تُوَرِّثُ تَجُودُ تَفْرَحُ تَمَلُّ تُشَاتِمُ تُمَالِى تُقَهْقِهُ تَتَوَانَى تُرِيدُ تَسْتَقِيمُ تَتَوَكَّلُ .
26 - машқ. Қуйидаги амрларнинг мозий ва музореъини топиб, амрнинг ясалиш кайфиятини тушунтириб беринг. لُم تَفَضَّلْ نَادِمْ اِلْبَسْ صُمْ اِسْأَلْ اِمْتَحِنْ اُخْرُجْ صُدَّ صِدْ قَعْ لِ مُرُّوا وَحِّدْ رَبِّ رُبَّ .
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ◄◄◄Аввалига қайтиш |
|
