Ислом Нури
Араб тилини ўрганамиз
|
ЖАНОҲ УТ-ТОЛИБ
( АРАБ ТИЛИ САРФ ФАНИДАН ДАРСЛИК )
РАҲМАТУЛЛОҲ РАСУЛЖОН ЎҒЛИ |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
7 - ДАРС الـد ر س الـسـابـع СУЛОСИЙ МАЗИЙД ВА РУБОЪИЙ
Сулосий мужаррад феълларидан турли нисбатлари эътибори билан бир неча хил асли маънода қариндош бўлган феъллар ясаш мумкин. Масалан, ўзбек тилида “урди” феълидан худди шу феъл каби мозий, музореъ ва амрларда тусланадиган “урдирди”, “уринди”, “урворди” ва “уришди” феъллари ясалади. Шунга ўхшаш араб тилида ҳам сулосий мужаррад феълларига зоидалар қўшиш йўли билан асли маънода бир-бирига қариндош бўлган бошқа-бошқа маънодаги феъллар ясалади. Масалан, “эшитди” маъносидаги سَمِعَ феълидан أَسْمَعَ - эшиттирди, اِسْتَمَعَ - тинглади, تَسَامَعَ - бир-бирларидан эшитишди, سَمَّعّ - “Оллоҳ ҳамд айтганни эшитади” деди, تَسَمَّعَ - эшитишга уринди каби феъллар ясаш мумкин. Мана шу каби мақсадларда зоидалар қўшиб, сулосий мазийд феъллари ҳосил қилинади. Сулосий мазийд ва рубоъийларда ҳар бир бобнинг масдари ўзига хос белгиланган вазнларда келади. Сулосий мазийд ўн икки боб бўлади:
Рубоъий мужаррад фақат бир боб бўлади:
Рубоъий мазийд уч боб бўлади:
Бу бобларни “ифъол боби”, “тафъил боби”, “муфоъала боби”... деб ўз масдарининг вазни билан номланади. Масалан, أَقْفَلَ феъли қайси бобдан деб сўралса, ифъол бобидан деб жавоб берилади.
15 - машқ. Қуйидаги феълларнинг бобини аниқланг. اِحْتَسَبَ اِنْكَسَرَ نَظَّفَ تَكَلَّمَ اِسْتَيْقَظَ اِعْشَوْشَبَ أَحْضَرَ تَكَلَّفَ بَرْهَنَ اِنْقَطَعَ اِشْتَغَلَ تَجَاهَلَ اِنْتَصَرَ تَغَرْغَرَ اِبْيَضَّ تَكَاثَرَ اِسْتَوْطَنَ تَرَقْرَقَ اِخْضَرَّ أَوْصَلَ عَظَّمَ اِسْتَمَعَ تَعَلَّقَ تَرَافَعَ فَتَّشَ اِنْشَرَحَ اِسْتَنْطَقَ اِفْتَضَحَ تَنَفَّسَ شَاتَمَ اِطْمَأَنَّ
16 - машқ. Қуйидаги берилган мисолларнинг бошқа сийға (мозий, музореъ, амр, масдар)ларини топинг. يُرَتِّبُ جَاهِدُوا نَسْتَبِقُ اِسْتِغْفَارٌ يُقَدِّرُونَ أَفْسَدْتُمْ رَوِّجْ اِنْشَرَحَتْ تَسْتَلْهِمُونَ تَرَحَّمُوا اِرْتَبِطِىْ مُجَاهَرَةٌ تَقَاذَفَ .
ҚЎШИМЧА ДАРС الـتـذيـيـل
ВАСЛИЙЯ ВА ҚАТЪИЙЯ ҲАМЗАЛАРМазкур сулосий мазийд бобларида уч ўзак ҳарф ёнига аввалги уч бобда бир ҳарф, сўнгги беш бобда икки ҳарф ва охирги тўрт бобда эса уч ҳарф қўшилган. Шу сулосий мазийд ва рубоъий мазийд биноларида ўн боб зоида ҳамза билан бошланган. Бу ҳамзали боблар ичида إِفْعالٌ бобининг ҳамзаси қатъийя ва қолган тўққиз бобнинг ҳамзалари васлийядир. Олдидаги ҳарф ҳаракатли бўлса, хатда ёзилса ҳам талаффуз қилинмайдиган ҳамза ҳамзаи васлийя дейилади: انْكَسَرَ اَلْقَلَمُ اجْتَهَدَ اَلسَّعِيدُ каби. Қатъийя ҳамза гап орасида келганда ҳам кескин ўқиладиган ҳамзадир. هذا الرَّجُل ُ أَيْقَظَنى каби. Ифъол бобида мозий أَفْعَلَ феълидан музореъ ясаш учун олдига музораъат ҳарфлари қўшилса, ҳамзаси қатъийя бўлгани учун يُأَفْعِلُ تُأَفْعِلُ أُأَفْعِلُ نُأَفْعِلُ каби бўлиши керак. Лекин сўзловчи (мутакаллим) бирлигида أُأَفْعِلُ бўлиб иккита ҳамза бир жойда айтилишига тўғри келади. Бу эса равон араб тилига ёт бўлган қўполликдир, шунинг учун умуман музореъда ғоиб ва мухотобларида ҳам боб аломати бўлган қатъийя ҳамза ёзувда ҳам, талаффузда ҳам туширилади.
Ифтиъол бобиа) “Фо”си ўрнида ص ض ط ظ ҳарфларидан бири бўлган феъллар ифтиъол бобига кўчирилса, боб аломати бўлган ت ҳарфи ط га алмаштирилади: صَبَرَ Õ اِصْتَبَرَ Õ اِصْطَبَرَ . ضَرَبَ Õ اِضْتَرَبَ Õ اِضْطَرَبَ . طَرَدَ Õ اِطْتَرَدَ Õ اِطَّرّدَ . ظَلَمَ Õ اِظْتَلَمَ Õ اِظْطَلَمَ б) Калиманинг “фо”си د ذ ز ҳарфларидан бири бўлса, ифтиъолнинг ت си د га алмаштирилади: دَرَأَ Õ اِدْتَرَأَ Õ اِدَّرَأَ . ذَخَرَ Õ اِذْتَخَرَ Õ اِذْدَخَرَ . زَجَرَ Õ اِزْتَجَرَ Õ اِزْدَجَرَ ж) Ифтиъол бобининг ت сини мазкур ظ د ذ ز ҳарфларининг худди ўзига алмаштириб бириктирилса ҳам мумкин: ظَلَمَ Õ اِظْتَلَمَ Õ اِظْظَلَمَ Õ اِظَّلَمَ . ذَكَرَ Õ اِذْتَكَرَ Õ اِذْذَكَرَ Õ اِذَّكَرَ . زَجَرَ Õ اِزْتَجَرَ Õاِزْزَجَرَ Õ اِزَّجَرَ д) اِذَّكَرَ каби “фо”си ذ бўлган феъллар د га алмаштириб ҳам айтилади: ذَكَرَ Õ اِذْتَكَرَ Õ اِذْذَكَرَ Õ اِذَّكَرَ Õ اِدَّكَرَ ҳ) Калиманинг “фо”си و ي ҳарфларидан бўлса, ت га алмаштириб, боб аломати бўлган ت га бириктирилади: وَحَدَ Õ اِوْتَحَدَ Õ اِتْتَحَدَ Õ اِتَّحَدَ . يَسَرَ Õ اِيْتَسَرَ Õ اِتْتَسَرَ Õ اِتَّسَرَ "Э с л а т м а. Ифтиъолда و нинг ت га алмашишига асосланган ҳолда исмлар ҳам ясалади: اِوْتَهَمَ Õ اِتَّهَمَ = تُهْمَةٌ (туҳмат), اِوْتَخَمَ Õ اِتَّخَمَ = تُخْمَةٌ (бўкиб қолиш), اِوْتَكَلَ Õ اِتَّكَلَ = تُكْلَةٌ (ожиз), اِوْتَكَأَ Õ اِتَّكَأَ = تُكَأَةٌ (суянчиқ), اِوْتَقَى Õ اِتَّقَى = تَقْوًى (қўрқиш) ва تَقِيٌّ (тақводор).
Тафаъъул, тафоъул ва тафаълул боблариЗоида ت билан бошланувчи шу уч бобдаги феъллар музореъида ت қўшиладиган саккиз сийғада (ғоибнинг муаннас муфради, таснияси ва олти мухотобда) боб аломати бўлган ت тушириб қолдирилиши мумкин. Масалан: تَنَزُّلٌ (тушмоқ) تَتَنَزَّلُ - تَنَزَّلُ , تَتَنَزَّلانِ - تَنَزَّلانِ , تَتَنَزَّلُونَ - تَنَزَّلونَ , تَتَنَزَّلينَ - تَنَزَّلينَ , تَتَنَزَّلْنَ - تَنَزَّلْنَ .
17 - машқ. Қуйидаги феълларни ифтиъол бобига кўчиринг. صَحَبَ زَرَدَ سَرَقَ شَملَ وَجهَ دَرَعَ تَبِعَ طَلَعَ ضَجَعَ ذَبحَ ظَهَرَ يَئِسَ وَصَلَ نَقَمَ زَقَمَ نَصَرَ وَفقَ صلح
МУСТАҚИЛ ЎҚИШ УЧУН لـلـمـطـالـعـة1. Айни ت ث د ذ ر ز س ص ض ط ظ ҳарфларидан бўлган феъллар ифтиъол бобига кўчирилса, музореъда боб аломати бўлган ت шу ҳарфга алмаштирилиши ва кириштирилиши мумкин, бунинг учун ت нинг фатҳаси олдидаги ҳарфга кўчирилади: يَقْتَتِلُ - يَقَتِّلُ يَنْتَثِرُ - يَنَثِّرُ يَهْتَدِي - يَهَدِّي يَبْتَذِلُ - يَبَذِّلُ يَعْتَذِرُ - يَعَذِّرُ يَفْتَرِقُ - يَفَرِّقُ يَنْتَزِعُ - يَنَزِّعُ يَبْتَسِمُ - يَبَسِّمُ يَخْتَصِمُ - يَخَصِّمُ يَنْتَضِلُ يَنَضِّلُ يَلْتَطِمُ - يَلَطِّمُ يَنْتَظِرُ - يَنَظِّرُ Ушбу феъллар “фо”нинг касраси билан ўқилиши ҳам мумкин: يَهِدِّي يَخِصِّمُ каби. 2. Тафаъъул ва тафоъул бобларида фо ўрнида шу 11 ҳарфдан бири бўлса зоида ت ни ўша ҳарфга алмаштириб, сўнг кириштириш мумкин. Масдар ва мозийда икки бир хил ҳарф бириктирилиши натижасида биринчиси сокин бўлиб қолади. Калимани сокин билан бошлаш мумкин бўлмагани учун олдига васлийя ҳамза қўшилади: تَدَثَّرَ Õ دَدَثَّرَ Õ دَّثَّرَ Õ اِدَّثَّرَ . يَتَدَثَّرُÕ يَدَدَثَّرُ Õ يَدَّثَّرُ Масдари ҳам ҳамзали боблар масдари каби ўзгаради: تَدَثُّرٌ Õ اِدِّثَّارٌ . تَثَاقُلٌ : اِثَّاقَلَ يَثَّاقَلُ اِثَّاقُلٌ . تَدارُكٌ : اِدَّارَكَ يَدَّارَكُ اِدَّارُكٌ . تَذَكُّرٌ : اِذَّكَّرَ يَذّكَّرُ اِذِّكَّارٌ . تَزَيُّنٌ : اِزَّيَّنَ يَزَّيَّنُ اِزِّيَّانٌ . تَسَمُّعٌ : اِسَّمَّعَ يَسَّمَّعُ اِسِّمَّاعٌ . تَطَهُّرٌ : اِطّهَّرَ يَطَّهَّرُ اِطِّهَّارٌ . Қуръони Каримдаги يا أيُّها الْمُزَّمِّلُ , يا أيُّها الْمُدَّثِّرُ , يَطَّهَّرْنَ , اِدَّارَكْتُمْ , لا يَسَّمَّعونَ , اِثَّاقَلْتُمْ муборак сўзлари ҳам мана шу қабилдан. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ◄◄◄Аввалига қайтиш |
|
