Ислом Нури

 

Араб тилини ўрганамиз

 

ЖАНОҲ  УТ-ТОЛИБ

 

( АРАБ ТИЛИ САРФ ФАНИДАН ДАРСЛИК )

 

РАҲМАТУЛЛОҲ РАСУЛЖОН ЎҒЛИ

  

26 - ДАРС        الـدرس  الـسـادس  و الـعـشـرون

 

ИСМИ ЗАМОН ВА ИСМИ МАКОН

Бир иш-ҳаракатнинг бажарилган ўрни ёки вақтини ифодалаш учун ўша феълдан ясалган от исми замон ва макон деб аталади:  كَتَبَ  - ёзди,  مَكْتَبٌ  - ёзадиган жой ёки вақт.

Айни касрали  يَفْعِلُ  бобидаги феълларда ҳамда айни фатҳали бўлса ҳам вовли мисолларда замон ва макон исми айни касра билан -  مَـفْـعِـلٌ  вазнида келади:

يَجْلِسُ  :  مَجْلِسٌ  (ўтириш жойи, ўтириш вақти),      يَلِدُ  :  مَوْلِدٌ  (туғилган жой, туғилиш вақти),      يَضَعُ  :  مَوْضِعٌ  (қўядиган жой, қўйиш вақти).

Айни заммали ва фатҳали  يَفْعُلُ  ва  يَفْعَلُ  бобларида ҳамда айни касрали бўлса ҳам барча охири иллат ҳарфли феълларда исми замон ва макон   مَـفْـعَـلٌ  вазнида бўлади:

       يَعْبُدُ  :  مَعْبَدٌ  (ибодатхона, ибодат вақти),      يَسْمَعُ  :  مَسْمَعٌ  (эшитадиган  жойи, вақти),

يَرْأَىُ   يَرَى  :  مَرْأًى   (кўрадиган жой, кўриш вақти),   يَجْرِى  :  مَجْرًى  (оқадиган жойи, пайти),

       يَنْجُو  :  مَنْجًى   (нажот жойи, нажот топиш вақти).

Бу икки вазндаги замон ва макон исми   مَفَاعِلُ  вазнида жамъ қилинади:  مَسْجِدٌ  -  مَسَاجِدُ  .

 

مَـفْـعِـلٌ  да ўзгаришлар

1. Музоъафларда идғом қилинади:   حَلَّ      :  مَحْلَلٌ  Õ   مَحَلٌّ  -   مَحَالِلُ  Õ   مَحَالُّ  

2. Ажвафларда   مَفْعِلٌ  вазнидаги исми замон ва маконларда айннинг касраси олдига кўчирилади:     

      غَابَ  :  مَغْيِبٌ  Õ   مَغِيبٌ  

 مَفْعَلٌ  да айннинг фатҳаси олдига кўчирилиб, иллат ҳарфи алифга қалб қилинади:

      زَارَ  :  مَزْوَرٌ  Õ   مَزَارٌ  (зиёратгоҳ)

Ажвафлар жамъида иллат ҳарфи зоида алифдан кейин келган бўлса-да, кўпинча ҳамзага қалб қилинмай,  ўз ҳолича қолади:

     مَسِيلٌ  -  مَسَايِلُ  (сой),         مَشَارٌ  :  مَشَاوِرُ  (асал қутиси)

3. Охири иллат ҳарфлиларда олди фатҳали бўлгани учун иллат ҳарф алифга қалб қилинади:     

     اَلْمَرْعَيُ  Õ   اَلْمَرْعَى   (ўтлоқ)

Охири танвинли бўлса, алиф ҳазф қилинади:         مَجْرَيٌ  Õ  مَجْرَى نْ  Õ  مَجْرًى   

Жамъларда танвинли бўлса охиридаги ё ҳазф қилинади:    مَسْعَيٌ  -   مَسَاعِيٌ  Õ  مَسَاعٍ  

 

75- машқ. Қуйидаги феъллардан замон ва макон исмлари ва жамъларини ясанг.

جَمَعَ  ,  نَشَرَ  ,  طَبَعَ  ,  هَلَكَ ,  رَجَعَ  ,  صَار ,  خَاطَ ,  طَلَبَ ,  رَقِيَ ,  وَقَعَ ,  خَزَنَ ,  اَوَى ,  قَصَدَ , عَادَ ,  وَعَدَ ,  بَنَى ,  مَحَا   

 

76 - машқ. Ушбу замон ва макон исмларининг аслини ва маъноларини айтиб беринг.

مَحْكَمٌ ,  مَعَارِفُ ,  مَجَالٌ ,  مَنْظَرٌ ,  مَكَانٌ ,  مَحْفِلٌ  ,  مَنْبَعٌ ,   مَجَازٌ ,  مَشْمَلٌ ,  مَنْزِلٌ ,  مَنْصَبٌ ,  مَنْطِقٌ ,  مَعْنًى ,  مَعَانٍ ,  مَحْشَرٌ ,  مَرْكَزٌ   

 

ҚЎШИМЧА ДАРС        الـتـذيـيـل

Исми замон ва макон вазнлари

Айни заммали   يَفْعُلُ  боби исми замон ва макони   مَفْعَلٌ  вазнида бўлади, фақат ушбу 11 исм  يَفْعُلُ  бобидан бўлишига қарамай  مَفْعِلٌ  вазнида келган:

مَسْجِدٌ      -  саждагоҳ, сажда қилиш пайти,        مَطْلِعٌ  -  чиқиш жойи, вақти

 مَشْرِقٌ     -  кун чиқиш ва вақти                     مَغْرِبٌ  - кун ботиш ва вақти

 مَرْفِقٌ     -  фойдаланиш жойи, вақти                مَفْرِقٌ  -  бўлиниш жойи, вақти

 مَسْكَِنٌ     - яшаш ўрни, вақти                        مَنْسِكٌ  - ибодатхона, ибодат вақти

 مَنْبِتٌ     -  ўсиш жойи, вақти                         مَجْزِرٌ  - кушхона, сўйиш вақти

 مَسْقِطٌ      - тушиш ўрни, вақти

Ушбу тои таънисли вазнларда ҳам замон ва макон исмлари келган:

مَـفْـعَـلَـةٌ

مَدْرَسَةٌ       ,  مَطْبَعَةٌ ,  مَقْبَرَةٌ ,  مَزْرَعَةٌ ,  مَطْبَخَةٌ  каби.

Бундан ташқари бир нарсанинг кўп ва сероб бўладиган жойини англатувчи сўзлар нарса исмларидан шу вазнда ясалади:

اَسَدٌ     :  مَأَسَدَةٌ  - шерлар макони      دُبٌّ  :  مَدَبَّةٌ  - айиқлар макони   

 اِبِلٌ     :  مَأَبَلَةٌ  - туя кўп жой           بِطِّيخٌ  :  مَطْبَخَةٌ  - тарвуз кўп ер

 صَابُونٌ     :  مَصْبَنَةٌ  - совун заводи       لَبَنٌ  :  مَلْبَنَةٌ  - сут фермаси

Бу вазнда “сабаблик” маъносидаги сўзлар ҳам ясалади:

  قَالَ  رَسول اللهِ   صلَّى اللهُ  عَلَيْهِ  وَ سَلَّمَ    اَلْوَلَدُ  مَبْخَلَةٌ  مَجْبَنَةٌ    - бола бахиллик ва қўрқоқлик боисидир (ҳадиси шариф).                                       

Шеър:

إنَّ  الْفرَاغَ  وَ ابشَّبَابَ  وَ الْجِدَه          مَفْسَدَةٌ  لِلْمَرْءِ  اَيُّ  مَفْسَدَه 

(Ёшлик, бекорчилик ва бойлик кишининг жуда ҳам бузилишига сабабчидир.)

 

مَـفْـعِـلَـةٌ  

مَنْزِلَةٌ  ,    مَسِيرَةٌ  ,    مَظِنَّةٌ   каби.

 

مَـفْـعُـلَـةٌ

مَقْبُرَةٌ   ва   مَزْرُعَةٌ   каби.

Бу беш вазн исми замон ва макон билан масдари мимий ўртасида муштаракдир. Бу вазнлардаги ҳар бир сўз уч маънода келиши мумкин. Масалан:   مَسْجِدٌ  - саждагоҳ, сажда қилиш вақти ёки сажда қилмоқ маъноларини англатади.

 

Мазийдлар исми замон ва макони

Мазийдлар исми замон ва макони исми мафъуллари вазнида бўлади, масдар мимийлари ҳам исми мафъуллари билан бир хил. Шунга кўра айтиш мумкинки, сулосий мужарраддан бошқа боблар исми мафъули тўрт маънога далолат қила олади. Масалан:   مُخْدَعٌ  калимасидан яширилган буюм, яшириладиган жой, яшириш вақти ёки яширмоқ маъноларини тушуниш мумкин.

 

77 - машқ. Қуйидаги исмларнинг уч хил маъносини айтинг ва ўзбек тилида қўйси маънода қўлланишини айтиб беринг.

مَوْرِدٌ  ,  مَوْعِظَةٌ ,  مَدْفَنٌ ,  مَسْأَلَةٌ ,  مَذَمَّةٌ ,  مَعِيشَةٌ ,  مَمْلَكَةٌ ,  مَنْبَعٌ ,  مَنْظَرَةٌ ,  مَنْقَبَةٌ ,  مَنْفَعَةٌ ,  مَعْرِفَةٌ ,  مَرْتَبَةٌ ,  مَرْثِيَةٌ ,  مَصْلَحَةٌ   

78 - машқ. Қуйидаги жумлаларда исми макон остига бир, исми замон остига икки чизиқ чизинг.

صَلَّيْنا  الْعِيدَ  فِى الْمُصَلَّى .  اَزُورُكَ  بَعْدَ  الْمَغْرِبِ .  هذا  الْغابُ  مَأْوَى  الذِّئَابِ .  آتِيكَ  مَطْلَعَ  الشَّمْسِ .  اَلأُمُورُ  جارِيَةٌ  فِى  مَجْرَاهَا .  كَانَ  مَوْعِدُنا  السَّاعَةَ  السَّادِسَةَ . هُوَ  مَنْبَعُ  الْعُلُومِ . دَخَلْتُ  الْمُسْتَشْفَى . اَذْهَبُ  اِلَى  الْمَدْرَسَةِ . اَلْيَوْمَ  مَوْلِدُ  عَبْدِ اللهِ . اَلْجَنَّةُ  مَثْوَى  الصَّالِحِينَ . نَنْزِلُ فى هذا الْمَنْزِلِ.

 
◄◄◄Аввалига қайтиш

Мундарижа

Давомига ўтиш►►►

 ЮқоригаÎ