Ислом Нури
Араб тилини ўрганамиз
|
ЖАНОҲ УТ-ТОЛИБ
( АРАБ ТИЛИ САРФ ФАНИДАН ДАРСЛИК )
РАҲМАТУЛЛОҲ РАСУЛЖОН ЎҒЛИ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
25 - ДАРС الـدرس الـخـامـس و الـعـشـرون
ИСМИ ТАФЗИЛБир сифатнинг бир нарса ёки шахсда бошқадагига нисбатан кўпроқ ва ортиқроқлигини билдирган исм исми тафзил (қиёсий сифат) деб аталади. Ўзбек тилида қиёсий сифатга кўпинча “роқ” қўшимчаси қўшилади ёки “дан кўра”, “нисбатан” каби сўзлар билан ифодаланади: “тезроқ”, ўткирроқ”, “Аҳмад Шокирдан кўра ҳушёрроқ” каби. Араб тилида исми тафзил сулосий мужарраддан أَفْـعَـلُ вазнида ясалади: اَفْضَلُ (ортиқроқ), اَحْسَنُ (чиройлироқ) каби. Сулосий мужарраддан бошқаларда эса масдари олдига اَشَدُّ ва اَكْثَرُ каби исми тафзилларни келтириш йўли билан ифодаланади: اَشَدُّ اِحْتِيَاطًا (эҳтиётлироқ), اَكْثَرُ اِجْتِهَادًا (ҳаракатчанроқ) каби. Исми тафзил тусланиши
أَفْـعَـلُ даги ўзгаришлар 1. Маҳмуз ул-фоларда ҳамза алифга алмашади: اَءْمَنُ Õ آمَنُ (тинчроқ), اَءْلَفُ Õ آلَفُ (улфатроқ) 2. Музоъафларда идғом қилинади: اَدْقَقُ Õ اَدَقُّ (нозикроқ), اَلْذَذُ Õ اَلَذُّ (ширинроқ), اَقْلَلُ Õ اَقَلُّ (озроқ). 3. Охири иллат ҳарфлиларда ё алифга қалб қилинади: اَغْلَيُ Õ اَغْلَى (қимматроқ), اَعْلَيُ Õ اَعْلَى (баландроқ), اَحْرَيُ Õ اَحْرَى (муносиброқ). Э с л а т м а. Ифъол боби ажвафининг мозийси ( اَقْوَمَ Õ اَقَامَ ) да қўлланган қалб қонуни исми тафзил ажвафларида қўлланмайди. Шунинг учун دَوَامٌ дан исми тафзил اَدَامُ эмас, балки саҳиҳлардан фарқсиз اَدْوَمُ шаклида ясалади: اَقْوَمُ (тўғрироқ), اَطْوَلُ (узунроқ), اَمْيَلُ (мойилроқ), اَزْيَدُ (ортиқроқ).
СИЙҒАИ МУБОЛАҒАБир шахснинг бир ишни бажаришда жуда моҳирлигини ёки бир сифатда ортиқ даражада мукаммаллигини ифодалаш учун исми фоил ёки сифати мушаббаҳа маъносида ясалган исм сийғаи муболаға дейилади: عَلاَّمٌ (яхши билувчи), مِنْعَامٌ (кўп эҳсонли), مِعْطِيْرٌ (жуда ҳушбўй), كَذُوبٌ (ғирт ёлғончи). Сийғаи муболаға кўпроқ فَعَّالٌ , فَعَّالَةٌ , فَعُولٌ , مِفْعَالٌ , فِعِّيلٌ вазнларида келади.
73 - машқ. Қуйидаги сўзлардан исми тафзиллар ясанг. حَمِدَ , كَثُرَ , صَعُبَ , سَهُلَ , قَصُرَ , غَنِيَ , رَقَّ , عَلِمَ , قَرُبَ , جَمُلَ , كَمُلَ , سَرَّ , خَافَ , جَبُنَ , صَحَّ , اَمَّ , سَاءَ , طَابَ , هَابَ
ҚЎШИМЧА ДАРС الـتـذيـيـل Исми тафзил1. Исми тафзил кўпроқ исми фоил маъносида ясалади: عَالِمٌ (билувчи), اَعْلَمُ (билувчироқ). Баъзан исми мафъул маъносида ҳам ясалади: اَشْغَلُ (машғулроқ), اَشْهَرُ (машҳурроқ), اَعْرَفُ (маъруфроқ), اَحْمَدُ (мақтовлироқ). Табиий сифат ва ҳолатларни англатувчи феъллардан исми тафзил сифати мушаббаҳа маъносида ясалади: كَبِيرٌ - اَكْبَرُ , حَسَنٌ - اَحْسَنُ , جَبَانٌ - اَجْبَنُ каби. 2. Ранг ва айбли сифатлардан اَفْعَلُ вазнида сифати мушаббаҳа ясалади, шунинг учун бу хил сифатлар исми тафзили худди мазийд боблари исми тафзили каби اَشَدُّ ва اَكْثَرُ каби сўзлар ёрдамида ифодаланади: هذاَ الْوَرَقُ اَبْيَضُ وَ الثَّلْجُ اَشَدُّ بَيَاضًا مِنْهُ каби. 3. Кўп истеъмол қилинадиган اَخْيَرُ ва اَشَرُّ каби исми тафзиллардан ҳамза ҳазф қилиниши мумкин: قالَ النَّبِيُّ صلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ خَيْرُ النَّاسِ اَنْفَعُهُمْ لِلنَّاسِ Одамлар яхшиси одамлара кўп нафъи етгондир, Бу сўзни ҳазрати пайғамбарим бизларчун айтгондир.
Сийғаи муболаға1. Ҳунарманд ва касб эгаси маъносидаги сийғаи муболағалар нарса исмларидан ҳам ясалади: خُبْزٌ - خَبَّازٌ (нонвой), حَدِيْدٌ - حَدَّادٌ (темирчи), خُفٌّ - خََّافٌ (маҳсидўз), خَطٌّ - خَطَّاطٌ (хаттот), حِمْلٌ - حَمَّالٌ (ҳаммол), طَائِرَةٌ - طَيَّارٌ (учувчи). 2. فَعَّالٌ , مِفْعَالٌ , فُعَلَةٌ вазнларида ҳар қандай феълдан муболаға сийғаси ясаш мумкин, бошқа вазнларда эса китобларда учраганларига таваққуф қилинади. 3. Баъзи вазнлар сифати мушаббаҳа билан сийғаи муболаға ўртасида муштаракдир: فَعِيلٌ : كَرِيمٌ - сифати мушаббаҳа, رَحِيمٌ - сийғаи муболаға فَعْلاَنٌ : عَطْشَانٌ - сифати мушаббаҳа, رَحْمَانٌ - сийғаи муболаға
74 - машқ. Ушбу жумлалардан исми тафзил, сифати мушаббаҳа ва сийғаи муболағаларни ажратинг. هذا الْمُعَلِّمُ عَالِمٌ بِعِلْمِ الصَّرْفِ وَ ذلِكَ اَعْلَمُ مِنْهُ . عَبْدُ الْكَرِيمِ بَخِيلٌ مَعَ اَنَّهُ غَنِيٌّ وَلا يُوجَدُ بَيْنَنَا اَغْنَى مِنْهُ . اِذَا نَطَقْتَ فَلا تَكُنْ مِكْثَارًا . عَدُوٌّ عَاقِلٌ خَيْرٌ مِنْ صَدِيقٍ جَاهِلٍ . مَنْ تَوَضَّأَ كُلَّ يَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ يَكُونُ نَظِيفًا وَ لاَ يَبْقَى اَصَابِعُهُ وَسِخَةً . اُطْلُبِ الْجارَ قَبْلَ الدَّارِ وَ الرَّفِيقَ قَبْلَ الطَّرِيقِ .
МУСТАҚИЛ ЎҚИШ УЧУН لـلـمـطـالـعـة Сийғаи муболаға вазнлари
Хулоса Кўп вазнлар бир неча хил исмлар ўртасида муштарак бўлгани учун бир сўзни вазнига қараб масдар ё сифати мушаббаҳа ёки сийғаи муболаға деб юбориш тўғри эмас. Масалан: فَعَلٌ вазнида هَرَبٌ каби масдар, حَسَنٌ каби сифати мушаббаҳа, تَبَعٌ каби сийғаи муболаға ва خَدَمٌ каби исми фоил жамълари келган. Шунинг учун илгари ҳеч ўтмаган فَعَلٌ вазнидаги бир сўз учраб қолса, уни аниқламасдан туриб бир нарса деб бўлмайди. |
| ◄◄◄Аввалига қайтиш |
|
