ИСМИ МАФЪУЛ

Устига иш-ҳаракат тушган нарсани ифодалаш учун масдардан ясалган сўз исми мафъул дейилади. Исми мафъул мутаъаддий (ўтимли) феъллардангина ясалади.

Исми мафъул сулосий мужарраддан مَـفْـعُـوْلٌ вазнида ясалади: مَكْتُوبٌ (ёзилган), مَفْتُوحٌ (очилган).

Сулосий мужарраддан бошқаларда исми мафъул музореъ феълининг мажҳулидан ясалади. Бунинг учун музораъат ҳарфи ўрнига заммали мим қўйилади ва охиргидан олдинги ҳарфи фатҳали бўлади: يُخْرَجُ - مُخْرَجٌ (чиқарилган), يُحْتَرَمُ - مُحْتَرَمٌ (ҳурматли).

	Музаккар	Муаннас
Муфрад	مَفْعُوْلٌ	مَفْعُوْلَةٌ
Тасния	مَفْعُوْلانِ	مَفْعُوْلَتَانِ
Жамъ	مَفْعُوْلُونَ	مَفْعُوْلاَتٌ

1. Ажвафларда исми мафъули асл вазнга кўра مَبْيُوعٌ ва مَخْوُوفٌ каби бўлиши керак, лекин:

а) иллат ҳарфига замма оғир бўлгани учун олдидаги соғ ҳарфга кўчирилади:

مَبْيُوْعٌ Õ مَبُيْوْعٌ , مَخْوُوْفٌ Õ مَخُوْوْفٌ

б) икки сокин бир жойда бўлиб қолгани учун кейинги вов ( مَفْعُولٌ даги зоида вов) ҳазф қилинади: مَبُيْوْعٌ Õ مَبُيْعٌ , مَخُوْوْفٌ Õ مَخُوْفٌ

ж) вовлик ажваф مَخُوْفٌ шу бўйича қолади, ёлик ажваф مَبُيْعٌ да ёга мувофиқ бўлиши учун олдидаги замма касра қилинади: مَبُيْعٌ Õ مَبِيْعٌ .

Демак, ёлик ажвафлар исми мафъули مَـفِـعْـلٌ вазнида, вовлик ажвафларники эса مَـفُـعْـلٌ вазнида бўлар экан.

2. Охири иллат ҳарфли бўлса, ёлик феъллар исми мафъули асл вазнга кўра مَرْمُوْيٌ , مَشْوُوْيٌ каби бўлиши керак, лекин:

а) вов ва ё калима охирида жамъ бўлиб қолгани учун вов ҳам ёга қалб қилинади:

б) икки ё идғом қилинади: مَرْمُيْيٌ Õ مَرْمُيٌّ

ж) ёга мос бўлиши учун замма касрага алмаштирилади: مَرْمُيٌّ Õ مَرْمِيٌّ .

Демак, охири ёлик феъллар исми мафъули مَـفْـعِـيْـلٌ вазнида бўлади. Охири вовлик феъллар исми мафъулида вов مَفْعُوْلٌ нинг зоида вовига идғом қилинади: مَدْعُوْوٌ Õ مَدْعُوٌّ .

67 - машқ. Қуйидаги феъллардан исми мафъуллар ясанг.

قَرَأَ , شَرِبَ , بَرَى , قَالَ , اَخَذَ , وَجَدَ , كَسَرَ , حَفِظَ , خَاطَ , مَدَّ , سَأَلَ , طَوَى , مَحَى , صَادَ , ذَاقَ , عَفَى , تَدَارَكَ

68 - машқ. Қуйидаги исми мафъулларнинг феълларини топинг.

مَنْظُوْرٌ , مَبْنِيٌّ , مَجْبُوْرٌ , مُثْبَتٌ , مَرْجُوٌّ , مَوْضُوْعٌ , مَأْمُوْرَاتٌ , مُزَيَّنٌ , مُفْرَدٌ , مَخْصُوْصٌ , مَأْيُوْسٌ , مَشْؤُوْمٌ , مُؤَسَّسَةٌ , مَخْفِيٌّ

Мазийдлар исми мафъулларида ўзгаришлар

Мазийдларнинг исми мафъулларида музореъсининг мажҳулида ўзгаришига сабаб бўлган қонунлар қўлланилади.

1 اُسِرَّ يُسْرَرُ Õ يُسَرُّ . مُسْرَرٌ Õ مُسَرٌّ (сирдош)

3 حُوبَّ يُحَابَبُ Õ يُحَابُّ . مُحَابَبٌ Õ مُحَابٌّ (дўстлашилган)

4 اُغْتُرَّ يُغْتَرَرُ Õ يُغْتَرُّ . مُغْتَرَرٌ Õ مُغْتَرٌّ (алданган)

5 اُنْجُرَّ يُنْجَرَرُ Õ يُنْجَرُّ . مُنْجَرَرٌ Õ مُنْجَرٌّ (судралган)

10 اُسْتُحِبَّ يُسْتَحْبَبُ Õ يُسْتًحَبُّ . مُسْتَحْبَبٌ Õ مُسْتَحَبٌّ (маъқулланган)

Исми фоил билан исми мафъулни ажратиб турадиган белги - охиргидан олдинги ҳарфининг касрали ёки фатҳали бўлишидир. Музоъафларда эса бу ҳарф сокин қилиниб, кейинги ҳарфга идғом қилинади. Шунинг учун бу боблар музоъафида исми фоил ва исми мафъул бир-биридан фарқсиз кўринишда бўлади: مُغْتَرٌّ (مُغْتَرِرٌ) алдамчи, مُغْتَرٌّ (مُغْتَرَرٌ) алданган.

Фақат ифъол ва истифъол бобларидагина биринчининг ҳаракати олдига кўчирилгани учун исми фоил билан исми мафъул фарқланиб туради: مُقِرٌّ (مُقْرِرٌ) - иқрор бўлган, مُقَرٌّ (مُقْرَرٌ) - иқрор қилинган (айб), مُسْتَحِبٌّ (مُسْتَحْبِبٌ) - маъқулловчи, مُسْتَحَبٌّ (مُسْتَحْبَبٌ) - маъқулланган.

1 اُرِيْدَ يُرْوَدُ Õ يُرَادُ . مُرْوَدٌ Õ مُرَادٌ (қасд қилинган)

4 اُصْطِيدَ يُصْطَيَدُ Õ يُصْطَادُ . مُصْطَيَدٌ Õ مُصْطَادٌ (овланган нарса)

5 اُنْقِيسَ يُنْقَيَسُ Õ يُنْقَاسُ . مُنْقَيَسٌ Õ مُنْقَاسٌ (қиёс қилинган)

10 اُسْتُعِينَ يُسْتَعْوَنُ Õ يُسْتَعَانُ . مُسْتَعْوَنٌ Õ مُسْتَعَانٌ (ёрдам берилган)

Ҳаракатли бўлган вов ва ёнинг олдидаги ҳарф фатҳали бўлса алифга қалб қилинади, шу қонунга кўра айнининг олдидаги ҳарфи фатҳали бўлган ифтиъол ва инфиъол бобларида исми фоил билан исми мафъул бир хил кўринишда бўлиб қолади: مُغْتَابٌ (مُغْتَيِبٌ) - ғийбатчи, مُغْتَابٌ (مُغْتَيَبٌ) - ғийбат қилинган.

Ноқислар ва охири иллат ҳарфли бошқа турларнинг исми мафъулларида:

а) иллат ҳарфининг олдидаги ҳарф фатҳали бўлгани учун иллат ҳарф алифга қалб қилинади:

اَلْمُهْدَيُ Õ اَلْمُهْدَى , اَلْمُصْطَفَيُ Õ اَلْمُصْطَفَى .

б) танвин билан тугалланган шаклида иллат ҳарф алифга алмашгач, икки сокин - алиф ва танвин нуни бир жойда бўлиб қолгани учун алиф ҳазф бўлади:

1 مُهْدَيٌ Õ مُهْدَى نْ Õ مُهْدًى (ҳадя қилинган)

2 مُسَوَّيٌ Õ مُسَوَّى نْ Õ مُسَوًّى (текисланган)

3 مُرَاعَيٌ Õ مُرَاعَى نْ Õ مُرَاعًى (риоя қилинган)

4 مُصْطَفَيٌ Õ مُصْطَفَى نْ Õ مُصْطَفًى (сараланган)

8 مُتَلَقَّيٌ Õ مُتَلَقَّى نْ Õ مُتَلَقًّى (қабул қилинган)

10 مُسْتَدْعَيٌ Õ مُسْتَدْعَى نْ Õ مُسْتَدْعًى (чақирилган)

Ақлга эга музаккарнинг номи ёки сифати бўлган исми мафъуллар жамъи музаккари солим усулида жамъ қилинади: مُحَمَّدٌ - مُحَمَّدُونَ , مَنْدُوبٌ - مَنْدُوبُونَ .

Муаннаслар номи ва сифати алиф то билан жамъ қилинади:

مَطْلُوبَةٌ - مَطْلُوبَاتٌ , مَحْبُوبَةٌ - مَحْبُوبَاتٌ .

Жонсиз ва ақлсиз нарсаларга далолат қилган музаккар исми мафъуллар ҳам жамъи муаннаси солимга жамъ қилинади: مَأْكُولٌ - مَاْكُولاَتٌ (емиш), مَعْلُومٌ - مَعْلُومَاتٌ (билим) .

مَفْعُولٌ ёки مُفْعَلٌ вазнидаги исми мафъуллар баъзи исмларда مَـفَـاعِـيْـلُ вазнида жамъ қилинади: مَلْعُونٌ - مَلاَعِينُ , مُنْكَرٌ - مَنَاكِيرُ .

69 - машқ. Қуйидаги исми мафъулларнинг феълларини топинг.

مُجْمَلٌ , مُوَقَّةٌ , مُبْتَلًى , مُعَلَّقٌ , مُعَمًّى , مُضَافَاتٌ , مُدَّعًى , مُكَافَأَةٌ , مُرَبًّى , مُسْتَثْنًى , مُطْلَقٌ , مُخْتَصَرٌ , مُكَمَّلٌ , مُنْتَظَمٌ .

70 - машқ. Қуйидаги феълларнинг исми фоил ва исми мафъулларини топинг.

قَلْقَلَ , اِسْتَقَلَّ , قسَّرَ , غَضِبَ , اِكْتَرَى , اِغْتَالَ , اَنَامَ , اَلَحَّ , جَدَّدَ , اَطَاعَ , صَافَى , تَوَفَّى , اَخَافَ , اِمْتَنَّ , اِسْتَعَارَ , اِسْتَشَارَ

فَـعِـيْـلٌ вазнидаги исми мафъул

Сулосий мужаррад исми мафъули فَعِيلٌ вазнида ҳам келади:

مَقْتُولٌ = قَتِيلٌ , مَجْرُحٌ = جَرِيحٌ , مَجْمُوعٌ = جَمِيعٌ , مَكْرُوهٌ = كَرِيهٌ каби.

Бу вазндаги исми мафъуллар музаккар ва муаннас учун муштаракдир:

هذاَ الرَّجُلُ جَرِيحٌ , هذهِ الْمَرْأَةُ جَرِيحٌ каби.

Ушбу вазндаги исми мафъуллар кўпинча فَعْلَى вазнида жамъ қилинади:

Устига бир иш-ҳаракат тушган нарсани ифодаловчи исми мафъул мутаъаддий феъллардангина ясалади, чунки лозим феъллар қилувчидан бошқага таъсир этмайдиган, бирор нарса устига тушмайдиган ҳаракатга далолат қилади. Лозим феъллар бирор кўмакчи ҳарф ёрдамида мутаъаддийга айланади, шу қоида бўйича мутаъаддий бўлган лозим феъллардан исми мафъул ясалиши мумкин:

ذَهَبَ (кетди) : ذُهِبَ بِهِ - مَذْهُوبٌ بِهِ (кетказилган)

دَخَلَ (кирди) : دُخِلَ فِيهِ - مَدْخُولٌ فِيهِ (унга киргизилган)

زَادَ (қўшди) : زِيدَ عَلَيْهِ - مَزِيدٌ عَلَيْهِ (устига қўшилган)