Ислом Нури
Араб тилини ўрганамиз
|
ЖАНОҲ УТ-ТОЛИБ
( АРАБ ТИЛИ САРФ ФАНИДАН ДАРСЛИК )
РАҲМАТУЛЛОҲ РАСУЛЖОН ЎҒЛИ |
19 - ДАРС الـد ر س الـتـاسـع عـشـرМУФРАД, ТАСНИЯ ВА ЖАМЪЎзбек тилида отлар бирлик ва кўплик сонларида қўлланилади: уй - уйлар, қалам - қаламлар, ит - итлар каби. Араб тилида эса исмлар уч хил - муфрад, тасния ва жамъ кўринишларида ишлатилади: بّيْتٌ - بَيْتانِ - بُيُوتٌ , قَلَمٌ - قَلَمانِ - اَقْلاَمٌ , كَلْبٌ - كَلْبَانِ - كِلاَبٌ . Тасния Нарсанинг иккиталигини англатган исм кўриниши тасния дейилади. Муфрад исмни тасния қилиш учун охирига َانِ ёки َيْنِ қўшилади: رَجُلٌ Õ رَجُلانِ , رَجُلًٍ Õ رَجُلَيْنِ . Маънода иккита нарсани англатган, лекин аслида бир муфрад исмдан тасния қилиб ясалмаган қуйидаги беш исм таснияга мулҳақ деб аталади: اِثْنَانِ ва муаннаси اِثْنَتانِ , ثِنْتَانِ (икки), كِلاَ ва муаннаси كِلْتا (иккови). Жамъ Жамъ - иккитадан кўпроқ нарсани англатган исм кўринишидир. Жамъ ўзбек тилида “лар” қўшимчаси билан ясалади: бола - болалар. Араб тилида эса жамъ умумий бир белгига эга эмас, ҳатто бир хил вазндаги исмларнинг жамъи ҳам турли вазнларда бўлади: دَرْسٌ - دُرُوْسٌ = فُعُوْلٌ . بَيْتٌ - اَبْيَاتٌ = اَفْعَالٌ . بَحْرٌ - بِحَارٌ = فِعَالٌ . حَرْفٌ - اَحْرُفٌ = اَفْعُلٌ .
54 - машқ. Қуйидаги жамъ кўринишидаги исмларнинг вазн ва муфрадларини аниқланг. كُتُبٌ , رِجَالٌ , اَقْلاَمٌ , اَخَوِاتٌ , عُلَمَاءُ , مَدَارِسُ , فُقَرَاءُ , كِلاَبٌ , اَشْجَارٌ , طَبَّاخُونَ , شُيُوخٌ , صَنَادِيقُ , سَاعَاتٌ , حُمُرٌ .
55 - машқ. Қуйидаги муфрад исмларни тасния ва жамъ қилиб беринг. دِيكٌ , مِحْبَرَةٌ , شُبَّاكٌ , لَوْحٌ , اُذُن , هُدْبٌ , مَطَرٌ , كُرَّاسٌ , وَلَدٌ , بَابٌ , فاطِمَةُ , شَمْسٌ , طَوِيلٌ , غَنِيٌّ , بَخِيلٌ , خَالٌ .
ҚЎШИМЧА ДАРС الـتـذيـيـلМуфрадМуфрад - ўзидан тушунилган нарсанинг бир доналигини англатган исмдир. Баъзи табиий нарсалар исмида бир донасини ифодалаш учун охирида “тои ваҳдат” деб аталувчи то қўшилади: تَمْرٌ - хурмо, تَمْرَةٌ - битта хурмо, حَبٌّ - дон, حَبَّةٌ - бир дона дон. Ўзбек тилида қум, тупроқ, сув дейилганда бир дона заррасини тушунилмаганидек, тои ваҳдат қўшилмаган шу каби табиий нарсалар исмидан ҳам мутлақ ўша нарса жинси тушунилади. Ундан бир донаси демоқчи бўлсангиз албатта охирига тои ваҳдат қўшиб ишлатишингиз керак. Тасния Охирги ҳарфи ҳазф қилинган ҳолда ишлатиладиган أَبٌ , أَخٌ , يَدٌ каби исмлар тасния қилинса, калиманинг ломи бўлган маҳзуф вов асли ўз ўрнида келтирилади ва тасния аломати унга қўшилади: أَبٌ أبو - أَبَوَانِ (ота-она), أَخٌ - أَخَوَانِ(ака-ука), يَدٌ - يَدَوانِ (икки қўл), حَمٌ - حَمَوَانِ (икки қайнона), دَمٌ - دَمَوانِ (икки қон), غَدٌ - غَدَوانِ (эрта-индин). يَدٌ ва دَمٌ шу бўйича тасния қилинса ҳам мумкин: يَدَانِ , دَمَانِ . Ҳазф қилинган охирги ҳарфдан бошқа бир ҳарф эваз келтирилган бўлса, унда шу бўйича охирига тасния аломати қўшилади: اِسْمٌ سِمْوٌ - اِسْمانِ (икки исм), اِبْنٌ - اِبْنانِ (икки ўғил), سَنَةٌ - سَنَتانِ (2 йил), مِئَةٌ - مِئَتانِ (200). Мақсур исмлар таснияси Охири вов ёки ёдан алмашган алиф бўлган мақсур исмлар тасния қилинса алиф ўз аслига қайтарилади:رَجًى -رَجَوانِ (2 қирғоқ),فَتًى -فَتَيانِ (2 йигит), دَعْوَى - دَعْوَيانِ (2 даъво). Исмнинг охирги ҳарфи ҳамзали чўзиқ алиф бўлса, а) агар ҳамза калиманинг аслий-ўзак ҳарфларидан бўлса, ўзгаришсиз тасния аломати қўшилаверади: قِثَّاءٌ - قِثَّاءَانِ (2 тарра), لأْلأءٌ - لألاءَانِ (2 зарфуруш), دَاءٌ - داءَانِ (2 дард). б) агар чўзиқ алиф исмни муаннас қилиш учун орттирилган бўлса, ҳамзаси вовга қалб қилинади: خَضْرَاءُ - خَضْرَاوَانِ , صَحْرَاءُ - صَحْرَاوَانِ . ж) ҳамза аслий ҳарфлардан ҳам бўлмаса, муаннас қилиш учун орттирилган ҳам бўлмаса, балки аслий вов ёки ёдан алмашган ҳамза бўлса, унда ҳар икки йўл ҳам жоиз: سَمَاءٌ - سَمَاءَانِ = سَمَاوَانِ , كِسَاءٌ - كِسَاءَانِ = كِسَاوَانِ . Исмул жамъ Муфрад исмдан бошқа вазнга кўчириш йўли билан ясалган жамъ кўриниши нарсанинг иккитадан кўплигини билдиради деб ўтдик. Бундан ташқари муфраддан ясалмасдан, аслида кўпчилик маъносини ифодалаш учун қурилган исмлар ҳам бор, улар исмул жамъ - жамловчи от деб номланади: قَوْمٌ , خَلْقٌ , قَبِيلَةٌ , جَمَاعَةٌ каби.
56 - машқ. Қуйидаги сўзларни тасния қилинг. عَصًا , اَذًى , اَعْمَى , مُصْطَفَى , اَلْمُسْتَشْفَى , بَيْضَاءُ , جُزْءٌ .
МУСТАҚИЛ ЎҚИШ УЧУН لـلـمـطـالـعـةТои таънис билан тугалланган исмларга ҳам, охирги ҳарфи ة дан кейин َانِ ёки َيْنِ қўшиб тасния қилинади: مَدْرَسَةٌ - مَدْرَسَتَانِ каби. Фақат бир неча исмлардагина тасния қилинганда ة ҳазф бўлган: خُصْيَةٌ - خُصْيَانِ (мояк), اَلْيَةٌ - اَلْيَانِ (думба). Тасния исмлар бошқа бир исмга изофа қилинса тасния ясаш учун қўшилган нун олиб ташланади: كِتَابَانِ + سَعِيدٌ Õ هذانِ كِتابَا سَعِيدٍ (бу Саиднинг икки китоби), اِبْنانِ + مُحَمَّدٌ Õ رَأَيْتُ اِبْنَيْ مُحَمَّدٍ (Муҳаммаднинг икки ўғлини кўрдим). Абдурраҳмон, Абдуллоҳ, Неъматуллоҳ каби изофали мураккаб бўлган атоқли отлар тасния қилинса ҳам шу қоида қўлланади: جَاءَنِى عَبْداَ الرَّحْمنِ , يَا عَبْدَيِ اللهِ , اِلَى نِعْمَتَيِ اللهِ каби. Агар атоқли отлар изофасиз мураккаб бўлса, музаккарнинг олдига ذَوا , муаннаснинг олдига ذَواتاَ қўшиш билантасния қилинади: ذّهَبَ ذَوَا مَعْدِيكَرَبَ , رَجَعَتْ ذَوَاتا بَعْلَبَكَّ каби. Қуйидаги исмларни маъносига кўра тасния қилиб бўлмайди: بَعْضٌ , اَجْمَعُ , جَمْعَاءُ , كُلٌّ , اَحَدٌ , عَرِيبٌ , اِرَمٌ , دَيَّارٌ . Баъзи тасния исмлардан икки хил нарсадан иборат бўлган жуфт ҳам тушунилади: أَبٌ - ота, أَبَوانِ - ота-она (2 ота эмас), زَوْجٌ - эр, زَوْجانِ - эр-хотин, قَمَرٌ - ой, قَمَرانِ - ой ва қуёш. Бир неча маънода ишлатиладиган (ўт, ёт каби) сўзларни икки хил маъносини ифодалаш учун тасния қилиб бўлмайди. Лекин баъзи бир адабиётларда учраб қолади. Чунончи, “Мақомоти Ҳарийрий”да: جَادَ بِالْعَيْنِ حِينَ أَعْمَى هَواهُ عَيْنَهُ ، فَانْثَنَى بِلاَ عَيْنَيْنِ (Ишқ унинг кўзини (عَيْن) кўр қилгач, олтин тангаларини (عَيْن) бериб юборди-да, ҳар икки “айн”дан ҳам ажралиб қолди.) |
| ◄◄◄Аввалига қайтиш |
|
