Ислом Нури
Араб тилини ўрганамиз
|
ЖАНОҲ УТ-ТОЛИБ
( АРАБ ТИЛИ САРФ ФАНИДАН ДАРСЛИК )
РАҲМАТУЛЛОҲ РАСУЛЖОН ЎҒЛИ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
8 - ДАРС الـد ر س الـثـامـن عـشـر МУЗАККАР ВА МУАННАСЭркаклар учун ишлатиладиган сўзлар музаккар дейилади: هُوَ , اَنْتَ , هذا , الَّذى , رَجُلٌ , مُعَلِّمٌ , اَبٌ , فَرِيدٌ каби. Аёллар учун ишлатиладиган сўзлар муаннас дейилади: هِيَ , اَنْتِ , هذه, الَّتى , اِمْرَأَةٌ , مُعَلِّمَةٌ , اُمٌّ , عَائِشَةُ каби. Исмнинг музаккар ёки муаннаслиги маъносидан англашилиб туради: музаккар эркак жинсидан бўлган жонзотни англатса, муаннас исм урғочи ва аёл жинсдаги жондорга далолат қилади: رَجُلٌ - اِمْرَأَةٌ , ثَوْرٌ - بَقَرَةٌ , دِيكٌ - دَجَاجَةٌ , جَمَلٌ - نَاقَةٌ , اَسَدٌ - لَبُؤَةٌ . Эркак ёки аёл жинсига фарқланмайдиган жонсиз нарсаларни англатган исмларнинг музаккар ёки муаннаслигини баъзи белгилари орқали ажратиб олинади. Муаннас исмларда уч хил аломат бўлади: 1. Ҳо шаклида ёзиладиган то ( ة ) : مُعَلِّمَةٌ , مِحْبَرَةٌ , مَدْرَسَةٌ каби. Бу то муаннаслик аломати бўлгани учун «тои таънис» деб юритилади. 2. Қисқа алиф (алифи мақсура): يُمْنَى , يُسْرَى , عُلْيَى , سُفْلَى каби. 3. Ҳамзали чўзиқ алиф (алифи мамдуда): بَيْضَاءُ , صَحْرَاءُ , بَقْعَاءُ каби. Бундан ташқари бир қанча исмлар борки, гапда муаннас каби ишлатилади, лекин улар на жондордан урғочи жинсдагисига далолат қилади ва на лафзда муаннаслик аломатига эга, фақат сўзлашувда, гап таркибида муаннас каби ишлатилгани учун муаннас деб эътибор қилинади. Бу хил исмларни «муаннаси самоъий» деб юритилади. اَرْضٌ , سَمَاءٌ , رِجْلٌ , يَدٌ , عَيْنٌ , نَارٌ каби. Бундан ташқари музаккарга ҳам, муаннасга ҳам ишлатилаверадиган исмлар ҳам бор. Улар «муштарак» деб номланади: عَجُوزٌ - чол ёки кампир, عَرُوسٌ - куёв ёки келин, ثَيِّبٌ - уйланган йигит ёки жувон хотин, بِكْرٌ - уйланмаган йигит ёки қиз, صَبُورٌ - чидамли эр ё аёл. Охирида таънис аломати бор муаннас исмлар «мауннаси лафзий» деб аталади. Таънис аломатига эга бўлмаган муаннас исмлар, шу жумладан самоъий муаннаслар «муаннаси маънавий» деб юритилади.
51 - машқ. Қуйидаги муаннасларни лафзий, маънавий ва самоъийларга ажратинг. سَاعَةٌ , جَدَّةٌ , بِنْتٌ , مِطْرَقَةٌ , دَارٌ , لَيْلَةٌ , كُبْرَى , صَلَوةٌ , رُكْبَةٌ , صُغْرَى , قَدَمٌ , سَوْدَاءُ , قَرْيَةٌ , مُوسَى , حَمْرَاءُ , شَمْسٌ , نُخَالَةٌ , صَفْرَاءُ , سَلْمَى , زَهْرَاءُ , زَيْنَبُ , فَاطِمَةُ , كَلْبَةٌ , حَرْبٌ , اُذُنٌ , كَفٌّ , وَرْقَاءُ , حَمَامَةٌ .
ҚЎШИМЧА ДАРС الـتـذيـيـل
Ҳақиқий ва ғайри ҳақиқий муаннасЖонзотдан урғочи жинсига далолат қилган муаннас исмлар лафзий ёки маънавий бўлишидан қатъий назар «муаннаси ҳақиқий» деб аталади. Жонсиз нарсалар ном бўлиб, гапда муаннас каби ишлатилган лафзий ва самоъийлар эса «муаннаси ғайри ҳақиқий» деб юритилади. Феълнинг фоили (эгаси) замир (هِىَ) бўлиб, юқорида ўтган ҳақиқий ёки ғайри ҳақиқий муаннасдан иборат бўлса феъл албатта муаннас сийғасида келтирилиши керак: اَلْخَيَّاطَةُ خَاطَتْ قَمِيصًا , التِّلْمِيذَةُ الْمُؤَدَّبَةُ تَجِيءُ الْمَدْرَسَةَ بَاكِرًا , الْمَدْرَسَةُ بُنِيَتْ مِنَ اللَّبِنَةِ , اَلأّرْضُ تَدُورُ حَوْلَ الشَّمْسِ . Фоил феълидан кейин келиб, ҳақиқий муаннас исмлардан бўлса ҳам феъл албатта муаннас сийғасида бўлиши лозим: خَاطَتْ فَاطِمَةُ قَمِيصًا , تَنْظُرُ الدَّجَاجَةُ اِلَى اَفْرَاخِهَا . Феълдан кейин келган фоил ғайри ҳақиқий муаннаслардан бўлса феъл музаккар ҳам, муаннас ҳам бўлиши мумкин: بُنِيَ الْمَدْرَسَةُ - بُنِيَتِ الْمَدْرَسَةُ , طَلَعَ الشِّمْسُ - طَلَعَتِ الشَّمْسُ . Шунингдек музаккар ва муаннас исмларнинг жамълари ҳам феъл билан ғайри ҳақиқий муаннас каби истеъмол қилинади: دَخَلَ التَّلامِيذُ فُصُولَهُمْ - دَخَلَتِ التَّلامِيذُ فُصُولَها , قُرِئَتِ الْمَجَلاَّتُ - قُرِئَ الْمَجَلاَّتُ . Музаккар жамъидан кейин унинг феъли келса феъл муаннас муфради сийғасида ёки музаккар жамъи сийғасида бўлиши мумкин: اَلأَوْلادُ خَرَجُوا مِنَ الْكُتَّاب , هؤُلإ الرِّجالُ جاءَتْ مِنْ اَقْطارٍ بَعيدَةٍ . Муаннас жамъидан кейин унинг феъли келса, феъл муаннас муфради ва жамъи сийғаларида бўлиши мумкин: النِّساءُ كَتَبْنَ , ألْمُؤْمِناتُ تُصَلِّى , اَلأَيَّامُ مَضَتْ . Бундай хилма-хилликлар сири шу ердаки, ҳар бир жамъни “жамоат” маъносида деб эътибор қилиш мумкин, масалан: اَلرِّجال - جَماعَةُ الرِّجال маъносида деб қаралса, “жамоат” калимаси муфрад муаннас бўлгани учун феъл ва замирни унга мувофиқ қилиб ҳам келтирилади. Маънодаги “жамоат” сўзи ғайри ҳақиқий муаннас бўлгани учун музаккар ва муаннас жамълари феълдан кейин келганида феъл музаккар ҳам, муаннас ҳам бўлиши мумкин. Шунинг учун ذَهَبَ الرِّجالُ , ذَهَبَتِ الرِّجالُ , جَاءَ النِّساءُ , جاءَتِ النِّساءُ каби гап бирикмалари тузиш мумкин.
52 - машқ. Қуйидаги жумлалардан қайси гап бирикмаси нотўғри бўлса, уни машқ дафтарингизга тўғрилаб кўчиринг. كَنَسَتْ زَهْراءُ حُجْرَتَها , سَقَطَ الْمِحْبَرَةُ مِنَ الطَّاوِلَةِ فَانْكَسَرَ , اُحْضِرَتِ الدَّرْسُ , اَلْوَلَدُ تَنَامُ عَلَى سَرِيرِهِ , اَلْاَوْلادُ تَلْعَبُ فى الْجُنَيْنَةِ , اَلأبَاءُ يُحِبُّ اَوْلاَدَهَا , ضَحِكَ الْبَنَاتُ , هؤُلإ الْاَ خَوَاتُ يَتَعَلَّمُ فِى الْمَدْرَسَةِ , عَاصِمَةُ اُزبَكِسْتانَ يُسَمَّى "مَدينَةَ الصَّداقَةِ" , سَلَّمَتِ التَّلامِيذُ عَلَى مُعَلِّمِهِمْ , سَأَلَ الْجَدَّةُ اَحْفادَها , اَلسَّاعَةُ دَقَّ , دَقَّ السَّاعَةُ , اَلْمَصَابيحُ يبَاعُ فِى السُّوقِ , اُشْتُرِيَتِ الْكُتبُ مِنَ الْمَكْتَبَةِ , يُسَاوِى هذِهِ الطَّاقِيَةُ اَرْبَعِينَ رُوبِلاً
53 - машқ. Қуйидаги сўзларга мазкур феъллардан муносибини қўшиб, гап тузинг.
МУСТАҚИЛ ЎҚИШ УЧУН لـلـمـطـالـعـة Машҳур самоъий муаннас исмлар
Музаккар каби ҳам ишлатилиши жоиз бўлган самоъий муаннас исмлар
Ҳижо ҳарфлари номлари ҳам шу туркумдандир: اَلْاَلِفُ , اَلْبَاءُ , اَلتَّاءُ ... Шаҳарлар ва қабилалар номлари ҳам музаккар ва муаннас каби истеъмол қилиниши мумкин: مِصْرُ , شَامُ , طَشْقَنْدُ , مُضَرُ , قُرَيْشُ , تَاجِيكُ . Аёлларга хос бўлган сифатларни англатган исмлар муаннаслиги маъносидан билиниб тургани учун муаннаслик аломатисиз айтилади: حَائِضٌ - ҳайз кўрувчи, حَامْلٌ - ҳомиладор, مُرْضِعٌ - эмизикли аёл, واضِعٌ - туғувчи. |
| ◄◄◄Аввалига қайтиш |
|
