Ислом Нури
Араб тилини ўрганамиз
|
ЖАНОҲ УТ-ТОЛИБ
( АРАБ ТИЛИ САРФ ФАНИДАН ДАРСЛИК )
РАҲМАТУЛЛОҲ РАСУЛЖОН ЎҒЛИ |
|
20 - ДАРС الـد ر س الـعـشـر و ن
ЖАМЪЖамъ икки хил бўлади: 1. Жамъи мукассар (синиқ жамъ). 2. Жамъи солим (соғ жамъ). Жамъи мукассар Исмнинг бирликдаги шаклини ўзгартириш орқали ясалган кўплик «жамъи мукассар» дейилади. Жамъи мукассар уч хил йўл билан ясалади: 1) Муфраднинг ҳаракатларини ўзгартириш билан: اَسَدٌ - اُسْدٌ (шерлар). 2) Муфраднинг ҳарфларидан бирини ҳазф қилиш билан: رَسُولٌ - رُسُلٌ (элчилар). 3) Муфрадга бошқа ҳарфлар қўшиш билан: ظُفْرٌ - اَظْفَارٌ (тирноқлар). Жамъул қиллат Синиқ жамълардан учтадан ўнтагача бўлган кўпчиликни ифода қилувчи озлик жамъи - «жамъул қиллат» тўрт вазнда келади: اَفْعُلٌ : عَيْنٌ - اَعْيُنٌ , نَفْسٌ - اَنْفُسٌ . اَفْعَالٌ : قَلَمٌ - اَقْلاَمٌ , يَتِيمٌ - اَيْتَامٌ . اَفْعِلَةٌ : سُؤَالٌ- اَسْئِلَةٌ , جَوَابٌ - اَجْوِبَةٌ . فِعْلَةٌ : اَخٌ - اِخْوَةٌ , فَتًى - فِتْيَةٌ . Жамъи қиллат ўнтадан кўпроқни ифода қилиш учун қайта бошқа вазнларда жамъ қилинади. Бу жамъларни «жамъул жамъ» (кўпликлар кўплиги) ёки «мунтаҳал жумуъ» (кўпликлар чети) деб аталади: اَكْلُبٌ - كَلْبٌ - اَكَالِبُ , سِوَارٌ - اَسْوِرَةٌ - اَسَاوِرُ . Мунтаҳал жумуъ кўплик шаклининг асосий белгилари: 1. Биринчи ҳарф фатҳали бўлади. 2. Учинчи ҳарф алиф бўлиши керак. 3. Алифдан кейин икки ҳарф ёки ўртасида сокинли ё бўлган уч ҳарф бўлиши керак: مَسَاطِرُ , مَصَابِيحُ , اَصَابِعُ , تَلاَمِيذُ , فَوَائِدُ . Жамъул касрат Жамъи қиллат ва мунтаҳал жумуълардан бошқа барча синиқ жамълар «жамъул касрат» деб аталади. Жамъи касрат жуда кўп хилма-хил вазнларда келган, улардан машҳурлари: فُعُولٌ : بُيُوتٌ , حُرُوفٌ , جُمُوعٌ , فُصُولٌ , لُحُومٌ , فُؤُوسٌ , عُقُولٌ . فِعَالٌ : جِبَالٌ , رِجَالٌ , ذِئَابٌ , كِلاَبٌ , طِوَالٌ , قِصَارٌ , ثِقَالٌ . فُعَلاَءُ : عُلَمَاءُ , فُضَلاَءُ , بُخَلاَءُ , قُدَمَاءُ , شُعَرَاءُ . اَفْعِلاَءُ : اَقْوِيَاءُ , اَوْلِيَاءُ , اَصْدِقَاءُ , اَقْرِبَاءُ , اَسْخِيَاءُ . فَعَلَةٌ : مَهَرَةٌ , كَفَرَةٌ , فَجَرَةٌ , ظَلَمَةٌ , قَتَلَةٌ . Соғ жамълар Соғ жамълар икки хил: музаккарнинг соғ жамъи - «жамъул музаккар ис-солим» ва муаннаснинг соғ жамъи - «жамъул муаннас ис-солим» бўлади.
Жамъул музаккар ис-солим Музаккарнинг соғ жамъи исмнинг муфради охирига ҳеч бир ўзгартиришсиз ُوْنَ ёки ِيْنَ қўшимчаларини қўшиш билан ҳосил қилинади: مُؤْمِنٌ - مُؤْمِنُونَ , عَاقِلٍ - عَاقِلِينَ , مُسْلِمَا - مُسْلِمِينَ . Исм бу тусда жамъ қилиниши учун ақл эгаси бўлган эр жинсидаги нарсанинг номи ёки сифати бўлиши керак: فَرِيدٌ - فَرِيدُونَ , مُحَمَّدٌ - مُحَمَّدُونَ , عَالِمٌ - عَالِمُونَ , مُعَلِّمٌ - مُعَلِّمُونَ . Охирги ҳарфи алиф бўлган мақсур исмларни бу хилда жамъ қилинганда алиф ҳазф қилинади: اَلْمُصْطَفَى - اَلْمُصْطَفَوْنَ = اَلْمُصْطَفَيْنَ . Охирги ҳарфи ё бўлган манқус исмларда: а) Вов қўшилганда ё ҳазф қилиниб, олди заммали ўқилади: اَلْقَاضِى - اَلْقَاضُونَ , اَلْعَالِى - اَلْعَالُوْنَ . б) Ё қўшилганда сўзнинг охиридаги ё ҳазф бўлиб, олди касра бўйича қолади: اَلْقَاضِى - اَلْقَاضِيْنَ , اَلْعَالِى - اَلْعَالِيْنَ . Жамъул муаннас ис-солим Муаннаснинг соғ жамъини ҳосил қилиш учун муаннас исмнинг охирига َاتٌ (алиф то) қўшилади: مُسْلِمَةٌ - مُسْلِمَاتٌ , زَيْنَبُ - زَيْنَبَاتٌ . Тои таънис билан тугалланган музаккарларнинг атоқли отлари ҳам муаннас солимга жамъ қилинади: طَلْحَةُ - طَلَحَاتٌ , مُعَاوِيَةُ - مُعَاوِيَاتٌ .
57 - машқ. Қуйидаги сўзларни беш турга (жамъи қиллат, жамъи касрат, мунтаҳал жумуъ, жамъи музаккар солим, жамъи муаннас солимга) ажратинг. اَخَوَاتٌ ، اَبْنَاءٌ ، عُقَلاءُ ، سَلاَطِينُ ، نَشَّافاتٌ ، اَساتِيذُ ، فاطِماتٌ ، فَاتِحُونَ ، سَكاكِينُ ، مُجْتَهِدِينَ ، اَبَارِيقُ ، جَاهِلاتٌ ، حَفَظَةٌ ، مُحْتَرِمُونَ ، اَرْجُلٌ ، اَلْسِنَةٌ ، صَحْرَاوَاتٌ ، دُيُوكٌ ، سُرُرٌ ، سَمَواتٌ ، سُفْلَياتٌ ، اَنَامِلُ .
58 - машқ. Қуйидаги исмларни жамъул музаккар ис-солимга жамъ қилинг. اَعْلَى ، مُرَبِّى ، غَالِى ، مَحْمُودٌ ، مُعْطَى ، دَاعِى ، مُسَمَّى .
ҚЎШИМЧА ДАРС الـتـذيـيـلЖамъул қиллатБир исм бир неча вазнларда жамъ қилиниши ҳам мумкин. Масалан, عَبْدٌ сўзи: عَبِيدٌ , عِبادٌ , عَبَدَةٌ , عَبْدُونَ , اَعْبُدٌ , عُبْدَانٌ , عِبْدَانٌ , عِبِدَّان , اَعْبَادٌ , مَعْبُودَاءُ , مَعَابِدُ , اَعَابِدُ , اَعْبِدَةٌ каби жамъ қилиниши мумкин. Баъзи бир исмлар фақат бир хил жамъ қилинган. Агар бир исмнинг жамъи қиллат вазнларида бўлган жамъидан бошқа жамъи бўлмаса, унда ўнтадан кўпроққа ҳам ишлатилаверади. Масалан, رِجْلٌ - اَرْجُلٌ (оёқлар), عُنُقٌ - اَعْنَاقٌ (бўйинлар), فُؤَادٌ - اَفْئِدَةٌ (юраклар). Шунингдек, жамъи қиллат вазнларидаги жамъларга ال қўшилса ёки кўплик маъносидаги исмга изофа қилинса, бу тақдирда ҳам жуда кўпчиликка ишлатилиши дуруст бўлиб қолади: اَيُّهَا الأَشْيَاخُ ، لاَ تَكُونُوا كَالْفِتْيَةِ وَ احْفَظُوا اَنْفُسَكُمْ . Жамъул музаккар ис-солимМузаккар исмларнинг бирлик шаклини бузмасдан, фақат охирига ҳарфлар ( ُوْنَ ) қўшиш усули билан соғ жамъ ясаш учун у исм эркак кишининг оти ёки сифати бўлиши шарт: فَرِيدٌ - فَرِيدُونَ , مُجْتَهِدٌ - مُجْتَهِدُونَ каби. (Охири тои таънис билан тугалланган эркак киши отларини муаннас солимга жамъ қилинади: حَمْزَةُ - حَمَزَاتٌ , ( حَمْزُونَ эмас.)) Лекин, қуйидаги исмлар бу шартларга мувофиқ бўлмаса-да, қоидага хилоф равишда шу хилда жамъ бўлган: 1. عِشْرُونَ , ثَلاثُونَ , اَرْبَعُونَ , خَمْسُونَ , سِتُّونَ , سَبْعُونَ , ثَمَانُونَ , تِسْعُونَ . Бу исмлар бир муфраднинг кўплигини ифода қилиш учун ясалган жамълар эмас, балки махсус сонларни ифодалаш учун алоҳида қурилган сон отларидир. Масалан, ثلاثون (30) агар ثلاث (3)нинг кўплиги бўлганда эди, ундан 9, 12, 15 ва шу кабилар тушунилиши керак эди. Демак, бу саккиз исм маънан жамъ эмас, кўринишдан музаккар солим жамъига ўхшагани учун жамъул музаккар ис-солимга мулҳақ деб аталади.
2. Эркак кишининг оти ҳам, сифати ҳам бўлмаган қуйидаги исмлар қоидага хилоф равишда шу усулда жамъ бўлган: اَرَضُونَ - ( اَرْضٌ - ер), اَهْلُونَ - ( اَهْلٌ - аҳли-аёл), عَالَمُونَ - ( عالَم - олам), عِلِّيُّونَ - ( عِلِّيٌّ - олий жаннат), بَنُونَ - ( اِبْنٌ - ўғил).
3. سَنَةٌ (асли سَنَوٌ ) каби охирги ҳарфи ҳазф бўлиб ўрнига тои таънис эваз қилинган исмлар ҳам қоидага хилофан шу усулда жамъ қилинган: سَنَةٌ - سِنُونَ (йил), عِضَةٌ - عِضُونَ (узв), ثُبَةٌ - ثُبُونَ (гуруҳ), ظُبَةٌ - ظُبُونَ (тиғ), قِلَةٌ - قِلُونَ (таёқ), مِئَةٌ - مِئُونَ (100). Жамъул муаннас ис-солим1. Охири тои таънис билан тугалланган ҳар қандай исмни алиф то ( ات ) қўшимчасини қўшиб жамъ қилиш мумкин. Фақат шу олти муаннас исмни бу усулда жамъ қилинмаган: اِمْرَأَةٌ , شَاةٌ , قُلَّةٌ , اَمَةٌ , مِلَّةٌ , شَفَةٌ . 2. Маънавий муаннаслар, аёллар отлари лафзда тои таъниси бўлмаса ҳам шу усулда жамъ қилинади: زَيْنَبُ - زَيْنَباتٌ , اُمٌّ - اُمَّهَاتٌ . 3. Қисқа ёки чўзиқ алиф (алифи мақсура ва мамдуда) билан тугалланган муаннас исмлар ҳам َات билан жамъ қилинади: صَحْرَاءُ - صَحْرَاوَاتٌ , حُبْلَى - حُبْلَيَاتٌ . Бу хил исмларда тасния қилишда қўлланилган қалб қонунлари қўлланилади. 4. Учтадан кўп ҳарфли бўлган масдарлар: تَعْرِيفٌ - تَعْرِيفَاتٌ , اِسْتِهْلاكٌ - اِسْتِهْلاكاتٌ . 5. Синиқ жамъ шаклидаги кўпликлар алиф то билан яна жамъ қилиниши мумкин: رَجُلٌ - رِجَالٌ - رِجَالاتٌ (катта кишилар), بَيْتٌ - بُيُوتٌ - بُيُوتاتٌ (хонадонлар). 6. Ақлга эга бўлмаган жонли ва жонсиз нарсаларнинг номи музаккар бўлса ҳам алиф то билан жамъ қилинади: حَمَّامٌ - حَمَّاماتٌ (ҳаммом), تِلِغُرافٌ - تِلِغُرافاتٌ (телеграф). Баъзи ўзгаришлар Фоси фатҳали فَعْلَةٌ ва فَعْلٌ вазнидаги исмлар алиф то билан жамъ қилинса, айни фатҳа билан айтилади: تَمْرَةٌ - تَمَرَاتٌ , اَرْضٌ - اَرَضَاتٌ . Фоси касрали ёки заммали бўлса, айнини фога эргаштириш ёки фатҳали ўқиш ёки сукунли бўйича қўйиш мумкин: كِسْرَةٌ - كِسِرَاتٌ , كِسَرَاتٌ , كِسْرَاتٌ . حُجْرَةٌ - حُجُرَاتٌ , حُجَرَاتٌ , حُجْرَاتٌ . Агар айни иллат ҳарфларидан бўлса, фоси фатҳали сўзлар жамъида айни сокин бўлиши лозим: جَوْزَةٌ - جَوْزَاتٌ , بَيْضَةٌ - بَيْضَاتٌ . Фоси касра ёки заммали бўлса, айни сукунли ва фатҳали айтилиши мумкин (фосига эргаштириш жоиз эмас) : شِيْعَةٌ - شِيْعَاتٌ , شِيَعَاتٌ . صُورَةٌ - صُوْرَاتٌ , صُوَرَاتٌ .
|
| ◄◄◄Аввалига қайтиш |
|
