Ислом Нури
Араб тилини ўрганамиз
|
ЖАНОҲ УТ-ТОЛИБ
( АРАБ ТИЛИ САРФ ФАНИДАН ДАРСЛИК )
РАҲМАТУЛЛОҲ РАСУЛЖОН ЎҒЛИ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
14 - ДАРС الـد ر س الـر ا بـع عـشـر
ҲАЗФ“ف1” Сокин иллат ҳарфидан кейин бошқа сукунли ҳарф бўлса, икки сокинни бир жойда айтиш фасоҳатли араб тилида мақбул бўлмагани учун иллат ҳарф ҳазф қилинади: يَفْعِلُ = يَبْيِعُ Õ يَبِيْعُ Õ لَمْ يَبِيْعْ Õ لَمْ يَبِعْ , يَفْعُلُ = يَقْوُلُ Õ يَقُوْلُ Õ لَمْ يَقُوْلْ Õ لَمْ يَقُلْ каби. “ف2” Қалбнинг биринчи қонунига кўра ҳаракатли вов ва ёлар алифга алмашганда баъзи сўзларда ундан кейинги ҳарф ҳам сукунли бўлгани учун икки сокин бир жойда бўлиб қолишига тўғри келади. Шу сабабли иллат ҳарф - алиф ҳазф қилинади: فَعَلْتُ = بَيَعْتُ Õ بَاعْتُ Õ بَعْتُ , قَوَلْتُ Õ قَالْتُ Õ قَلْتُ . Ҳазф бўлган ҳарфнинг вов ёки ё эканлигига аломат бўлсин учун ёлик ажвафларда фо касра билан, вовлик ажвафларда замма билан айтилади: بَعْتُ Õ بِعْتُ , قَلْتُ Õ قُلْتُ каби. “ف3” Иллат ҳарфининг ҳаракати олдидаги соғ ҳарф ҳаракатидан бошқача бўлса иллат ҳарф ҳаракати соғ ҳарфга кўчирилади “س3” . Ундан кейинги ҳарф ҳам сукунли бўлса иллат ҳарф ҳазф қилинади: فَعِلْتُ = هَيِبْتُ Õ هِيْبْتُ Õ هِبْتُ , خَوِفْتُ Õ خِوْفْتُ Õ خِفْتُ , فَعُلْتُ = طَوُلْتُ Õ طُوْلْتُ Õ طُلْتُ . “ف4” Иллат ҳарф ва олдидаги соғ ҳарф иккови ҳам касрали ёки заммали бўлса иллат ҳарф ҳаракатини ташлаб, ўзидан кейинги сокинга тўқнашгани учун ҳазф қилинади: تَفْعِلِيْنَ = تَرْمِيِيْنَ Õ تَرْمِيْيْنَ Õ تَرْمِيْنَ , يَفْعُلُونَ = يَدْعُوُوْنَ Õ يَدْعُوْوْنَ Õ يَدْعُوْنَ . “”ف5 вовлик мисолларда ҳарфи музораъатдан кейин келиб ҳақиқий касра ёки аслида касра бўлган фатҳага йўлиққан вов ҳазф қилинади: يَفْعِلُ = يَوْعِدُ Õ يَعِدُ = يَعِلُ , يَفْعَلُ = يَوْضَعُ Õ يَضَعُ = يَعَلُ . وَعْدٌ (ваъда бермоқ) феълининг тусланиши Мозийнинг маълум ва мажҳулида асли вазнга мувофиқ тусланади: وَعَدَ ... وُعِدَ ... Музореъ маълуми
Музореъ мажҳули ҳам саҳиҳдан фарқсиз тусланади: يُوْعَدُ ... Амр
وَجِلَ - يَوْجَلُ = وَجَلٌ (қўрқмоқ) феълининг тусланиши Вови ҳазф қилинмайдиган бу хил мисоллар мозий ва музореъда асли вазнидан ўзгаришсиз тусланади. Фақат амрда қалбнинг тўртинчи қонунига кўра вов ёга алмашади: اِيْجَلْ اِيْجَلاَ اِيْجَلُوا اِيْجَلِيْ اِيْجَلاَ اِيْجَلْنَ .
Ёлик мисол يَسْرٌ (тақсимламоқ) феъли Мозийнинг маълум ва мажҳули ва музореънинг маълумида саҳиҳдан фарқсиз, фақат музореънинг мажҳулида қалбнинг учинчи қонунига кўра ё олди заммали бўлгани учун вовга алмашади.
يَفْعُلُ бобидан бўлган ёлик мисол музореънинг мажҳули ва амрда шу қонунга мувофиқ ўзгаради: يَقُظَ يَيْقُظُ дан : اُوْقُظْ اُوْقُظا اُوقُظُوا اُوقُظِي اُوقُظْنَ .
Э с л а т м а . Баъзи ёлик мисоллар музореъида вовлик мисолларга ўхшатиб калиманинг фоси ҳазф қилинган: يَدِيَ يَدِىْ (қўлига дард тегди), يَرَعَ يَرَعُ (қўрқоқ бўлди).
36 - машқ. Қуйидаги калималарда ҳазфнинг қайси қонуни қўлланилганини айтиб беринг. يَخْشَوُوْنَ - يَخْشَوْنَ , يَصْيِدْنَ - يَصِدْنَ , يُرْوِدْنَ - يُرِدْنَ , يَوْزِنُ - يَزِنُ , شَيِئْتُ - شِئْتُ , نَيِلْتُ - نِلْتُ .
37 - машқ. Қуйидаги сўзларни тўғрилаб ёзинг. يَرْخُوُوْنَ , يََوْصِلُوْنَ , يُيْقِنُ , طَيَرْتُمْ , يَسْيِلُ , صَيَحُوْا , يَقْيِسْنَ , اَرْوُمُ , يَنْيَلْنَ , نَوِمْتُ , تَنْوَمِينَ , يَزْوَلْنَ , لَمْ يَوْقَعْ , يَنْمُوُوْنَ , يَشْكُوُوْنَ , اُرْوِدُ , تَتْلُوِينَ , يَبْنِيُوْنَ , تُكْفَيِيْنَ , يَهْدِيُوْنَ , أَهْدَيُوْا , أَجْوَبْتُ , يَوْدَعُوْنَ .
ҚЎШИМЧА ДАРС الـتـذيـيـل Мисолларда ҳазфВовлик мисоллар музореъида вовдан кейин касрали ҳарф келса вов ҳазф қилинади: وَرِثَ يَوْرِثُ Õ يَرِثُ . Касра икки хил бўлади: 1. Ҳақиқий касра - يَفْعِلُ бобларидаги касра. 2. Тақдирий касра - يَفْعَلُ бобларидаги фатҳа. Ўтган замон феъли маънода келаси замон феълининг акси бўлгани каби лафзлари ҳам бир-биридан бутунлай фарқли бўлиши керак, шунинг учун айни фатҳали бўлган فَعَلَ нинг музореъси касрали يَفْعِلُ бўлиши керак эди, лекин феъллар ичида айни ёки ломи бўғиз ҳарфларидан бўлган وَهَبَ ва وَضَعَ кабилар музореъда يَوْهِبُ ва يَوْضِعُ деб касра билан айтилса тилга бир оз қўполлик қилиши мумкин. Шу сабабли айни ёки ломи ўрнида бўғиз ҳарфларидан бири бўлган феълларни музореъда айни мозийдан фарқсиз бўлиб қолса ҳам фатҳали айтилади. Бу фатҳа аслида касра бўлганлигини эътиборга олинади ва يَفْعَلُ бобида ҳам мисолнинг вови ҳазф қилинади: يَضَعُ ва يَهَبُ . Бўғиз ҳарфи қатнашмаган يَفْعَلُ бобидаги феълларни аслида касрали يَفْعِلُ эди деб бўлмагани учун вов ҳазф қилинмайди: يَوْجَلُ , يَوْضَرُ каби. Шунингдек, сулосий мазийдларнинг ҳеч бир бобида мисолларда вов ҳазф қилинмайди: يُوْصِلُ , يُوَبِّخُ , يُوَاصِلُ , يَتَوَجَّهُ , يَتَوَارَثُ , يَسْتَوْجِبُ .
Ифтиъол бобида қалб “ل11” Вовлик ва ёлик мисоллар ифтиъол бобида боб аломати бўлган “те” каби тил учи ҳарфларидан бўлгани учун “те”га алмашади ва идғом қилинади: وَصَلَ : اِوْتَصَلَ Õ اِتَّصَلَ , يَسَرَ : اِيْتَسَرَ Õ اِتَّسَرَ .
Маҳмузларда ҳазф “ف1” Ҳаракатли ҳамзанинг олдида сокин соғ ҳарф бўлса баъзи ўринларда ҳамзанинг ҳаракати олдига кўчирилиб ўзи ҳазф қилинади: رُؤْيَةٌ (кўрмоқ) : يَفْعَلُ = يَرْأَيُ Õ يَرَأْيُ Õ يَرَيُ Õ يَرَى = يَفَلْ . اِرَاءَةٌ (кўрсатмоқ) : мозий - أرْأَيَ Õ أَرَأْيَ Õ أَرَيَ Õ أَرَى = أَفَلْ . музореъ - يُرْئِيُ Õ يُرِءْيُ Õ يُرِيُ Õ يُرِى = يُفِلْ . амр - أَفْعِلْ : أَرْئِىْ Õ أَرِءْىْ Õ أَرِى Õ أَرِ = أَفِ . 38 - машқ. Қуйидаги феълларни мозий, музореъ ва амрларда тусланг. يَئِسَ يَيْئَسُ يَأْسٌ (умидсизланмоқ), أَوْصَلَ يُوْصِلُ اِيْصَالٌ (етказмоқ), آمَنَ يُؤْمِنُ اِيْمانٌ (ишонмоқ). |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ◄◄◄Аввалига қайтиш |
|
