Ислом Нури
Араб тилини ўрганамиз
|
ЖАНОҲ УТ-ТОЛИБ
( АРАБ ТИЛИ САРФ ФАНИДАН ДАРСЛИК )
РАҲМАТУЛЛОҲ РАСУЛЖОН ЎҒЛИ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
13 - ДАРС الـد ر س الـثـالـث عـشـر
ТАСКИН ҚОНУНЛАРИ“س1” Ҳаракатли ҳарфдан кейин келган вов ва ёга замма ва касра ҳаракатлари оғир бўлгани учун сокин қилинади: يَرْمِيُ Õ يَرْمِى , يَدْعُوُ Õ يَدْعُو . س2 “” Сукунли ҳарфдан кейин келган иллат ҳарфининг ҳаракати олдига кўчирилади: يَبْيِعُ Õ يَبِيعُ , يَقْوُلُ Õ يَقُولُ , يُرْيِبُ Õ يُرِيبُ . “س3” Иллат ҳарфининг ҳаракати олдидаги соғ ҳарфнинг ҳаракатидан бошқача бўлса, кўпинча олдига кўчирилади: بُيِعَ Õ بِيعَ , هُيِبَ Õ هِيبَ , اُخْتُيِرَ Õ اُخْتِيرَ . (Вовлик ажваф قُوِلَ ва خُوِفَ кабиларда қалбнинг учинчи қонунига кўра сукунли вов олди касрали бўлиб қолгани учун ёга алмаштирилади: قُوِلَ Õقِوْلَ Õ قِيلَ , خُوِفَ Õ خِوْفَ Õ خِيفَ )
ҚАЛБ ҚОНУНЛАРИИллат ҳарфлари кўпинча бири бошқасига алмашиб келади. “ل1” Вов ёки ё ҳарфлари қандай ҳаракат бўлишидан қатъий назар ҳаракатли бўлиб, унинг олдидаги ҳарф фатҳали бўлса алифга қалб қилинади: قَوَلَ Õ قَالَ , هَيِبَ Õ هَابَ , طَوُلَ Õ طَالَ , رَمَيَ Õ رَمَى , دَعَوَ Õ دَعَا , يَخْشَيُ Õ يَخْشَى , أَعْطَيَ Õ أَعْطَى “ل2” Иллат ҳарфининг олдидаги соғ ҳарф сукунли бўлса, иллат ҳарфининг ҳаракатини кўчирилади-да, ўзини кўчирилган ҳаракатга мос бўлган ҳарфга қалб қилинади: يَخْوَفُ Õ يَخَوْفُ Õ يَخَافُ , يَهْيَبُ Õ يَهَيْبُ Õ يَهَابُ , музореъ мажҳулида: يًقْوَلُÕ يُقَوْلُ Õ يُقَالُ , يُبْيَعُ Õ يُبَيْعُ Õ يُبَاعُ . أَقْوَمَ Õ أَقَوْمَ Õ أَقَامَ , يُقْوِمُ Õ يُقِوْمُ Õ يُقِيمُ . “ل3” Алиф ва сукунли ёнинг олдидаги ҳарф заммали бўлса вовга қалб қилинади: فَاعَلَ ва تَفَاعَلَ нинг мажҳулида: فَاعَلَ Õ فُاعِلَ - فُوْعِلَ , تَفَاعَلَ - تُفُاعِلَ - تُفُوْعِلَ . ёлик мисоллар музореъ мажҳулида: يُفْعَلُ = يُيْسَرُ Õ يُوسَرُ , 6-боб амри اُيْسُرْ - اُوْسُرْ , ифъол боби мозий мажҳули أُيْقِظَ Õ أُوْقِظَ , музореъ:يُيْقَِظُ Õ يُوقَِظُ “ل4” Олдидаги ҳарф касрали бўлган сокин вов ёга қалб қилинади: вовлик мисолнинг 4-боб амри اِوْجَلْ Õ اِيْجَلْ , ифъол боби масдари اِوْجَادٌ Õ اِيجَادٌ , истифъол боби масдари اِسْتِوْجَابٌ Õ اِسْتِيجَابٌ . “ل5” Калиманинг ломи бўлган вов олди касрали бўлса ёга алмашади: رَضِوَ Õ رَضِيَ , حَظِوَ Õ حَظِيَ , мозий мажҳули: دُعِوَ Õ دُعِيَ . “”ل6 Калиманинг тўртинчи ёки ундан кейинги ҳарфи бўлган вов олди заммали бўлмаса ёга қалб қилинади: يَرْضَوَانِ Õ يَرْضَيَانِ , музореъ мажҳулида: يُدْعَوَانِ Õ يُدْعَيَانِ . Кўпинча шу қонунга кўра вов ёга алмашганидан кейин қалбнинг биринчи қонунига кўра ё алифга қалб қилинади. Музореъ мажҳулида: يُدْعَوُ - يُدْعَىُ - يُدْعَى , мазийдларда: رَقَّوَ Õ رَقَّىَ Õ رَقَّى , اِسْتَجْلَوَ Õ اِسْتَجْلَىَ Õ اِسْتَجْلَى , اِرْعَوَوَ Õ اِرْعَوَىَ Õ اِرْعَوَى . ل7 “” Зоида алифдан бевосита кейин келган вов ва ё ҳамзага қалб қилинади: ифъол боби масдари: اِرْضَاوٌ Õ اِرْضَاءٌ , ифтиъол боби масдари: اِخْتِفَاوٌ Õ اِخْتِقَاءٌ каби. “”ل8 Калиманинг охирида вов ва ё бўлиб, биринчиси сокин бўлса, вовни ёга қалб қилиб икки ё бир-бирига идғом қилинади: فَعْلٌ = طَوْىٌ Õ طَىٌّ (ўрамоқ), فَيْعِلٌ = مَيْوِةٌ Õ مَيِّةٌ (мурда), مَفْعُولٌ = مَبْنُوْيٌ Õ مَبْنِيٌّ (қурилган), فَعِيلٌ = عَلِيْوٌ Õ عَلِيٌّ (юқори). Вов ёга алмашганидан кейин вов олдидаги замма ҳам касрага алмаштирилади: مُعَلِّمُوْنَ +ى Õ مُعَلِّمُوْىَ - مُعَلِّمُىَّ - مُعَلِّمِىَّ (ўқитувчиларим).
32 - машқ. Қуйидаги сўзлардаги ўзгаришларни тушунтириб беринг. نَوَىَ Õنَوَى , دُعِوْنا - دُعِيْنا , اِخْتَيَرَ - اِخْتارَ , يَبْرِىُ - يَبْرِى , يَنْقَيِسُ - يَنْقَاسُ , اِوْهَامٌ - اِيْهَامٌ , بُارِكَ - بُورِكَ, اِلْقَايٌ - اِلْقَاءٌ , اِنْتَقَيَ - اِنْتَقَى , يُيْقِنُ - يُوٌقِنُ , مَعْنُوْيٌ - مَعْنِىٌّ , يُجْوِبُ - يُجِيبُ , يَرْوُمُ - يَرُومُ .
33 - машқ. Ушбу сўзлардан хатоларини тўғрилаб ёзинг. اِسْتِوْدَاعٌ , يَنْيَلُ , اُيْقُظْ , وَلِىَ , رُخِوَ , وَقَىَ , عَيَشَتْ , تِسْتَعْوَنَ , يَسْتَرْخِوُ , يَحْتَوِطُ , اِدْناوٌ , اَسْتَفْيِدُ
ҚЎШИМЧА ДАРС الـتـذيـيـل Ҳамзалиларда қалб“ل9” Сукунли ҳамза олдидаги ҳаракатга мос иллат ҳарфига қалб қилиниши мумкин: رَأْسٌ Õ رَاسٌ , بِئْرٌ Õ بِيرٌ , سُؤْرٌ Õ سُورٌ . “ل10” Агар икки ҳамза бир жойда бўлиб, иккинчиси сукунли бўлса, биринчининг ҳаракатига мос бўлган иллат ҳарфга қалб қилинади: Ифъол боби мозийси: أَءْمَنَ Õ آمَنَ , мажҳули: أُءْمِنَ Õ اُومِنَ , масдари: إِءْمَانٌ Õ اِيْمَانٌ . يَأْكُلُ нинг мутакаллимида: اَءْكُلُ Õ آكُلُ , амрида: اُؤْكُلْ Õ اُوكُلْ .
Э с л а т м а . أَخَذَ , أَكَلَ , ва أَمَرَ каби кўп истеъмол қилинадиган феъллар буйруғида: اُوْكُلْ , اُوْخُذْ ва اُومُرْ каби чўзиқ ибора ноқулай бўлгани учун енгиллатилиб: كُلْ, خُذَ ва مُرْ суратида айтилади. Лекин, орзу қилмоқ маъносидаги أَمَلَ каби кам қўлланадиган феъллар амрида ҳамзалар олиб ташланмай اُؤْمُلْ ёки اُوْمُلْ каби айтилаверади. اَمْرٌ (буюрмоқ) феъли Музореъ маълуми
Музореъ мажҳули
Амр
34 - машқ. Қуйидаги феълларни мозий, музореъ ва амрларда тусланг. اَسَرَ ـِ اَسْرٌ (асир олмоқ), اَزِفَ ـَ اَزَفٌ (яқинлашмоқ), آثَرَ يُؤْثِرُ اِيْثارٌ (танламоқ), آخَذَ يُؤَاخِذُ مُؤَاخَذَةٌ (жазоламоқ). 35 - машқ. Қуйидаги мисолларда қалб қонунларини қўлланг. يَسْعَىُ , يَنْوَمُ , اَءْلَفُ , اِوْرَادٌ , اُعْطِوَ , كَسَوَ , اَءْدَبُ , جَيَأَ , يُدْوَمُ , أَذْوَقَ , يُذْوِقُ , مَرْعُوْىٌ , اِسْتَعْوَنَ , يَسْتَعْوِنُ
МУСТАҚИЛ ЎҚИШ УЧУН لـلـمـطـالـعـة
Бир неча калималар бошқа маънодаги сўзларга ўхшаб қолмаслиги учун ёки бесабаб қалб қонунига номувофиқ истеъмол қилинади: Феъллардан: عَوِرَ (бир кўзи яроқсиз бўлди), أِعْتَوَرَ (қўлма-қўл қилди), اِسْتَحْوَذَ (эгаллаб олди), أَعْوَلَ (дод солди)* исмлардан: قَوَّمَ нинг масдари تَقْوِيمٌ , عَيْنٌ нинг жамъи اَعْيُنٌ ва бошқалар. Рубоъийга мулҳақ қилиш учун вов қўшилган сўзлар - феъллардан: جَهْوَرَ ва تَرَهْوَكَ , исмлардан: جَدْوَلٌ ( جَعْفَرٌ га мулҳақ). Исми тафзил ва афъалу сифатларда ажваф: اَدْوَمُ , اَقْوَمُ , اَبْيَضُ , اَسْوَدُ .
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ◄◄◄Аввалига қайтиш |
|
