Ислом Нури
Араб тилини ўрганамиз
|
ЖАНОҲ УТ-ТОЛИБ
( АРАБ ТИЛИ САРФ ФАНИДАН ДАРСЛИК )
РАҲМАТУЛЛОҲ РАСУЛЖОН ЎҒЛИ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
12 - ДАРС الـد ر س الـثـانـى عَـشـر
ЎЗГАРИШ САБАБЛАРИИсм ва феъл белгиланган вазнларга ўзгаришсиз мос келиши учун унда иллат ҳарфлари, икки бир хил ҳарф ва ҳамзалар бўлмаслиги керак. و (вов) ва ى (ё) иллат ҳарфлари бўлгани учун замма ва касра каби оғир ҳаракатларни кўтара олмайди ва иллатли бўлгани учун кўп жойларда олиб ташланади ёки бири бошқасига (кўпинча эса алифга) алмашади. Ҳаракатли бир хил икки ҳарф калимада бир ўринда бўлиши сўзловчининг тилига ноқулай бўлгани ва тингловчининг қулоғига ёқимсиз эшитилгани учун кўпинча кириштирилади. Бўғиз ҳарфларидан бўлган ҳамза талаффузда иллат ҳарфларига яқин тургани учун маҳмузлар баъзи ўринларда ўз вазнига мувофиқ бўла олмайди. Қабул қилинган муайян вазнларга солимдан бошқа турдаги калималарнинг баъзи ўринларда мувофиқ бўла олмаслигига асосан тўрт хил ўзгариш сабаб бўлади: 1. Идғом (кириштириш) فَعَلَ = مَدَدَ Õ مَدَّ каби. 2. Қалб (алмаштириш) فَعَلَ = قَوَلَ Õ قَالَ каби. 3. Таскин (сокин қилиш) يَفْعِلُ = يَرْمِىُ Õ يَرْمى каби. 4. Ҳазф (олиб ташлаш) يَفْعِلُ = يَوْعِدُ Õ يَعِدُ каби.
ИДҒОМ (қоидалари)Икки бир хил ҳарф бир ўринда келса, уларни кириштириш учун иккинчиси ҳаракатли бўлиши шарт. Икки бир хил ҳарфнинг биринчиси эса: [1غ][1] Олдидаги ҳарф ҳам ҳаракатли бўлса биринчининг ҳаракатини бевосита ташлаб, иккинчига кириштирилади: فَعَلَ = فَرَرَ Õ فَرْرَ Õ فَرَّ . فَعِلَ = مَلِلَ Õ مَلْلَ Õ مَلَّ . فَعُلَ = حَبُبَ Õ حَبْبَ Õ حَبَّ . Биринчининг олдидаги ҳарф алиф ёки вов бўлганида ҳам шу усул билан идғом қилинади: فَاعَلَ = حَابَبَ Õ حَابَّ . فُوعِلَ = حُوبِبَ Õ حُوْبَّ . [2غ] Икки бир хил ҳарфнинг олдидаги ҳарф сукунли бўлса, биринчининг ҳаракатини унга кўчирилади, кейин ҳаракатсиз бўлиб қолган биринчини иккинчига идғом қилинади: يَفْعِلُ = يَفْرِرُ Õ يَفِرْرُ Õ يَفِرُّ . يَفْعُلُ = يَرْدُدُ Õ يَرُدْدُ Õ يَرُدُّ . أَفْعَلَ = أَحْبَبَ Õ أَحَبْبَ Õ أَحَبَّ
رَدٌّ (қайтармоқ) феълининг тусланиши Мозий маълуми
Мозий мажҳули
Музореъ маълуми
Музореъ мажҳули
Амр маълуми
Амр мажҳули
Э с л а т м а . Сулосий мужарраднинг айни касрали биринчи бобида лозим (ўтимсиз) музоъафлар, айни заммали иккинчи бобидан мутаъаддий (ўтимли) музоъафлар келади.
28 - машқ. Қуйидаги музоъаф феълларни мозий, музореъ ва амрларда тусланг ҳамда идғомнинг қайси қонунига биноан асли вазнидан ўзгарганлигини топинг. 1. زَلَّ - يَزِلُّ - زَلَلٌ (тойилмоқ) амри اِزْلَلْ ёки زِلَِّ . 2. مَسَّ - يَمَسُّ - مَسَاسٌ (ушламоқ) амри اٍمْسَسْ ёки مَسَِّ . 3. أَمَدَّ - يُمِدُّ - أَمْدِدْ - اِمْدادٌ (ёрдам бермоқ). 4. اِشْتَدَّ - يَشْتَدُّ - اِشْتَدِدْ - اِشْتِدادٌ (қаттиқлашмоқ).
29 - машқ. Қуйидаги музоъафларнинг боби ва сийғасини топинг. شَكَكْتُ فِى اَمْرِهِ , اَقُصُّ الْقِصَّةَ , تَعُدُّ النُّجُومَ , ظُنَّ بِالنَّاسِ خَيْرًا , مَنْ دَقَّ الْبَابَ؟ , يَحِلُّ لِلْمُؤْمِنِ تَعَلُّمُ كُلِّ عِلْمٍ , لا تَسُبُّوا اَحَدًا , سَافِرُوا تَصِحُّوا وَ تَمْتَعُوا , لنْ يَضِلُّ ذُو الْعِلْمِ اَبَدًا , لاَ يَمَسُّهُ اِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ , اِنْسَدَّ بَابُ الْحِيْلَةِ , اُحِبُّ الْعُلَمَاءَ جِدًّا , يُسْتَحَبُّ الدُّعَاءُ بَعْد الأَكْلِ
ҚЎШИМЧА ДАРС الـتـذيـيـلИкки бир хил ҳарфларни идғом қилиш учун иккинчиси албатта ҳаракатли бўлиши шарт деб ўтдик, чунки иккинчиси сокин бўлса биринчини унга кириштириш учун сокин қилинганда икки сокиннинг бир жойда бўлиб қолишига тўғри келади, бу эса араб тилида асло мумкин эмас. Шунинг учун мозийда رَدَدْنَ ... رَدَدْنا ва музореъда يَرْدُدْنَ , تَرْدُدْنَ лар идғом қилинмайди. Музоъаф бўлмаган феълларда ҳам икки бир хил ҳарф бевосита бир жойда келиб, иккинчиси ҳаракатли бўлса албатта идғом қилинади. Масалан, сулосий мазийднинг ифъилол ва ифъийлол бобларида, рубоъий мазийднинг ифъиллол бобида идғом қонунларига мувофиқ ўзгариш бўлади: اِفْعَلَلَ Õ 1غ اِفْعَلَّ (саҳиҳ حَمُرَ дан) اِحْمَرَرَ Õ 1غ اِحْمَرَّ . اِفْعَالَلَ Õ 1غ اِفْعَالَّ (ажваф سود дан) اِسْوَادَدَ Õ 1غ اِسْوادَّ . اِفْعَلْلَلَ Õ 2غ اِفْعَلَلَّ (саҳиҳ قَشْعَرَ дан) اِقْشَعْرَرَ Õ 2غ اِقْشَعَرَّ .
Ифъилол бобидан саҳиҳ - اِحْمِرار (қизармоқ) феъли Мозий
Музореъ
Амр
Х у л о с а . Идғом қилиш баъзи бир жойда вожиб, баъзи ўринларда ножоиз ва баъзи ҳолларда жоиз бўлади: 1. Бир хил икки ҳарфнинг иккинчиси ҳаракатли бўлса вожиб: فَرَرَ - فَرَّ . 2. Аслий, ўзгармас сукун бўлса ножоиз: فَعَلْنَ = فَرَرْنَ . 3. Оризий сукун, яъни жазм ҳолатида пайдо бўлган сукун бўлса беш сийғада يَفْعُل бобида тўрт важҳ жоиз: 1) идғом қилмаслик* 2) идғом қилиб замма, 3) фатҳа 4) касра билан айтиш: لَمْ يَرْدُدْ = لَمْ يَرُدَُِّ , لَمْ تَرْدُدْ = لَمْ تَرُدَُِّ , لَمْ اَرْدَد = لَمْ اَرُدَُِّ , لَمْ نَرْدُدْ = لَمْ نَرُدَُِّ . Бошқа бобларда ва يَفْعُلُ нинг мажҳулида ҳам фақат уч важҳ - заммадан бошқаси жоиз: لَمْ تَفْرِرْ = لَمْ تَفِرَِّ ... каби. Сулосий мазийднинг тафъийл ва тафаъъул бобларида музоъафлар идғом қонунига мувофиқ бўлмагани учун саҳиҳдан фарқсиз тусланади: جَدَّدَ يُجَدِّدُ جَدِّدْ каби. Шунингдек, рубоъий музоъафларда ҳам икки бир хил ҳарф ўртасида бошқа ҳарф бўлгани учун идғом қилиб бўлмайди: صَرْصَرَ يُصَرْصِرُ صَرْصِرْ каби.
30 - машқ. Қуйидаги сўзларни мозий, музореъ ва амрларда тусланг. اِبْيَاضَّ , طَقْطَقَ , اِطْمَأَنَّ , اِسْتَحَبَّ .
31 - машқ. Қуйидаги сўзлардан нотўғрисини тўғрилаб ёзинг. أَلَبَّ , قَرَرَتْ , مَدَدْنَا , يَوْدُدْنَ , يَنْدِدُ , اِسْتَعَدُّوا , اَظْنُنُ , اُكْبِبَ , اَعُدُّ , اِسْوَدَدْتَ , جَدَدَ , اِشْمَأْزَزْتُمْ , تَعْضَضِيْنَ , اَعْدِدْ .
МУСТАҚИЛ ЎҚИШ УЧУН لـلـمـطـالـعـة
1. قَطِطَ شَعْرُهُ (сочи қалинлашди), ضَبَبَتِ الْبَلَدُ (шаҳарни туман босди) каби саноқли бир неча феъллар идғом қонунига беважҳ хилоф равишда айтилади. 2. Бошқа маънодаги сўзларга ўхшаб қолиб, илтибос бўлмаслиги учун идғом қилинмаган калималар ҳам кўп: سُرُرٌ - киндик, سُرٌّ - шодлик, شَرَرٌ - учқун, شَرٌّ - ёмон, جُدُدٌ - йўл, جُدٌّ - қудуқ, طَلَلٌ - хароба, طَلٌّ - ёмғир. 3. Рубоъийларга мулҳақ (илова) қилиш учун калиманинг ломи бўлган ҳарфдан яна битта орттирилган бўлса, идғом қонунига тўла мувофиқ бўлса ҳам, рубоъийга ҳамвазнлиги йўқолмаслиги учун идғом қилинмайди. Масалан: شَمَلَ دَجْرَجَ га мулҳақ қилинганида شَمْلَلَ кўйича қолади. 4. Музоъафларнинг идғом қилинмайдиган сийғаларида баъзан икки бир хил ҳарфлардан бирини ҳазф қилиниши ҳам учраб туради: مَسِسْتُ = مَسْتُ - ушладим, ظَلِلْتُ = ظَلْتُ - бўлдим. 5. Музоъафларнинг бир хил ҳарфларидан иккинчисини ي га алмаштириш ҳам мумкин: اَمْلَلْتُ = اَمْلَيْتُ (ёздирдим), اَحْسَسْتُ = اَحْسَيْتُ (ҳис қилдим), التَّظَنُّنُ = التَّظَنِّي (гумон қилмоқ), الْحَاجُّ = اَلْحَاجِي (ҳожи). [1] Бу [1غ] идғом қоидаларининг биринчиси эканини билдиради.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ◄◄◄Аввалига қайтиш |
|
