Ислом Нури
Араб тилини ўрганамиз
|
ЖАНОҲ УТ-ТОЛИБ
( АРАБ ТИЛИ САРФ ФАНИДАН ДАРСЛИК )
РАҲМАТУЛЛОҲ РАСУЛЖОН ЎҒЛИ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
4 - ДАРС ا لـد ر س الـر ا بـع
ФЕЪЛ Феъл уч хил бўлади: мозий, музореъ ва амр. Феъли мозий Иш-ҳаракатнинг сўз айтилган замондан илгари бажарилганини англатган калима феъли мозий - ўтган замон феъли деб аталади. Ўтган замон феъли иш-ҳаракатни бажарувчи шахсларига кўра 14 суратда тусланади. Феъли мозийни тусловчи шахс қўшимчалари қуйидаги тартибда қўшилади:
كَتَبَ (ёзди) феълининг тусланиши:
Ўзбек тилига шундай таржима қилинади:
Феъли музореъ Музореъ - ҳозирги-келаси замон феълидир. Феъли музореъдан тушунилган иш-ҳаракат шу сўз айтилган замонда бажарилаётганини ёки кейин бажарилишини англатади. Музореъ феъли олдига أَتَيْنَ ] أ ت ي ن] ҳарфларидан бирининг қўшилиши билан фақланади: يَكْتُبُ - ёзаяпти, ёзади; تَكْتُبُ - ёзаяпсан, ёзасан; اَكْتُبُ - ёзаяпман, ёзаман; نَكْتُبُ - ёзаяпмиз, ёзамиз. Бу тўрт ҳарфни музораъат ҳарфи деб юритилади. Феъли музореъни тусловчи шахс қўшимчалари ва музораъат ҳарфлари қуйидаги тартибда қўшилади:
يَكْتُبُ (ёзади) музореъ феълининг тусланиши:
Феъли амр Амр - буйруқ феълидир. Амр тингловчидан бир иш-ҳаракатни бажаришини талаб қилиш учун айтиладиган сўздир: اِقْرَأْ (ўқи), اُدْخُلْ (кир) каби. Амр бажарувчи шахсларига кўра 6 суратда тусланади. Буйруқ феълини тусловчи шахс қўшимчалари:
اُكْتُبْ (ёз) амрининг тусланиши:
9 - машқ. Қуйидаги феълларни мозий, музореъ ва амрларда тусланг ва ҳар бир сийғасининг маъносини айтиб беринг: كَنَسَ يَكْنُسُ اُكْنُسْ , زَرَعَ يَزْرَعُ اِزْرَعْ , ذَهَبَ يَذْهَبُ اِذْهَبْ , رَكِبَ يَرْكَبُ اِرْكَبْ , اَكْرَمَ يُكْرِمُ اَكْرِمْ , نَظَّفَ يُنَظِّفُ نَظِّفْ , اِحْتَرَمَ يَحْتَرِمُ اِحْتَرِمْ , تَعَلَّمَ يَتَعَلَّمُ تَعَلَّمْ
10 - машқ. Ушбу феълларни мозий, музореъ ва амрларга ажратиб, ҳар бирининг маъноларини айтиб беринг: يَقْرَؤُونَ شَرِبْتُ اِفْتَحْ اَلْعَبُ اُخْرُجُوا هِيَ تَكْنُسُ تَزْرَعُونَ اِرْجِعْ اِجْلِسْنَ عَلِمْتُمَا تَضْحَكِينَ سَكَتَا نَرْكَبُ اُدْخُلِي تُطِيْعَانِ رَكَضْتُمْ اِحْفَظُوا اَقْفَلْتِ تَقْطَعْنَ صَلَّيْنا يَشْتَغِلْنَ اِسْبَحَا لَوَّثَتْ .
ҚЎШИМЧА ДАРС الـتـذيـيـل Музореъ феъли ясаш йўли Мозий феълини музореъга айлантириш учун юқорида айтиб ўтганимиздек, олдига музораъат ҳарфлари ( أَتَيْنَ ) дан бири қўшилади. Агар мозий тўрт ҳарфли бўлса, унга қўшилган музораъат ҳарфи замма билан айтилади. Тўрт ҳарфли бўлмаса, фатҳа билан ўқилади: اَقْفَلَ - يُقْفِلُ مَشَّطَ - يُمَشِّطُ تَرْجَمَ - يُتَرْجِمُ عَايَنَ - يُعَايِنُ قَرَأَ - يَقْرَأُ اِغْتَسَلَ - يَغْتَسِلُ اِنْصَرَفَ - يَنْصَرِفُ تَعَلَّمَ - يَتَعَلَّمُ تَعَارَضَ - يَتَعَارَضُ اِسْتَفَادَ - يَسْتَفِيدُ .
Агар мозий феъли зоида ت ҳарфи билан бошланган бўлса, музореъда охиргидан олдинги ҳарфи фатҳали бўйича қолади: تَوَجَّهَ Õ يَتَوَجَّهُ تَنَاوَمَ Õ يَتَنَاوَمُ تَدَحْرَجَ Õ يَتَدَحْرَجُ каби. Агар мозий зоида ت билан бошланмаса, сулосий мужарраддан бошқасида охиргидан олдинги ҳарф касра билан айтилади: فَرَّحَ Õ يُفَرِّحُ خَالَفَ Õ يُخَالِفُ каби. Агар мозий феълининг олдида зоида ҳамзаи васлийя бўлса, музораъат ҳарфи қўшилгандан кейин ўқилмай қолади. بِسْمِ اللهِ الرَّحْمن الرَّحِيم энг кўп ишлатиладиган иборат бўлгани учун ёзувда إسم нинг ҳамзасини тушириб қолдирилгани каби бу турдаги музореъларда ҳам васлийя ҳамза ёзилмайди: إِنْصَرَفَ Õ يَانْصَرِفُ Õ يَنْصَرِفُ , اِشْتَغَلَ Õ يَاشْتَغِلُ Õ يَشْتَغِلُ каби. Ҳамзаи қатъийя билан бошланган феълларда ҳам олдига музораъат ҳарфи қўшилса ҳамза ўқилмайди ва ёзувда ҳам туширилади: أَحْسَنَ Õ يُأَحْسِنُ Õ يُحْسِنُ каби. Мазкур тафсилотлар бўйича мозийдан музореъ феъли ясалгач, охирги ҳарфи ўзгарувчан ҳаракатларни қабул қилади. Музореънинг охири гапдаги ўрнига кўра замма, фатҳа ва сукунлар билан алмашилиб ўқилади: سَعِيدٌ يَقْرَأُ , يَجِبُ عَلَيَّ أنْ أقْرَأَ , لَم يَقْرَأْ اَحَدٌ каби.
11 - машқ. Тубандаги ўтган замон феълларидан ҳозирги-келаси замон феъллари ясанг: دَرَّسَ اِلْتَفَتَ تَعَلَّمَ اِحْتَرَمَ أَسْرَجَ اِجْتَهَدَ تَأَخَّرَ اِجْتَمَعَ نَشَّفَ تَوَضَّأَ أَمْسَكَ حَرَّكَ اِسْتَخْدَمَ أَحْضَرَ نَوَّمَ اِخْتَطَفَ اِنْكَشَفَ
Топшириқ. Бу ўн тўрт сийғанинг ҳар бирини шахси, жинси ва сонини қуйидаги равишда ўйланмай айтишга ўрганинг:
كَتَبَ муфрад музаккар ғоиб - ўзганинг эр жинси бирлиги كَتَبَا тасния музаккар ғоиб - ўзганинг эр жинси иккилиги كَتَبُوا жамъ музаккар ғоиб - ўзганинг эр жинси кўплиги
كَتَبَتْ муфрад муаннас ғоиб - ўзганинг аёл жинси бирлиги كَتَبَتا тасния муаннас ғоиб - ўзганинг аёл жинси иккилиги كَتَبْنَ жамъ муаннас ғоиб - ўзганинг аёл жинси кўплиги
كَتَبْتَ муфрад музаккар мухотоб - тингловчи эр жинси бирлиги كَتَبْتُمَا тасния музаккар мухотоб - тингловчи эр жинси иккилиги كَتَبْتُمْ жамъ музаккар мухотоб - тингловчи эр жинси кўплиги
كَتَبْتِ муфрад муаннас мухотоб - тингловчи аёл жинси бирлиги كَتَبْتُمَ тасния муаннас мухотоб - тингловчи аёл жинси иккилиги كَتَبْتُنَّ жамъ муаннас мухотоб - тингловчи аёл жинси кўплиги
كَتَبْتُ муфрад мутакаллим - сўзловчи бирлиги كَتَبْنَا мутакаллим маъал ғойр - сўзловчи кўплиги |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ◄◄◄Аввалига қайтиш |
|
