Ислом Нури

 

Жума насихатлари 

 

И Х Л О С

 

Таржимон ва нашрга тайёрловчи:

Ахмад Солих

 

ИХЛОС ХАКИДА ТУШУНЧА

"Ихлос" калимаси араб тилидаги "ахласа" феълининг масдари (иш-харакат номи) бўлиб, лугатда "бирон кишига нисбатан самимий, холис, содик бўлиш", деган маънони ифодалайди. Шариат истилохида эса у "Аллох Таъолога нисбатан холис, содик бўлиш, барча амалларни холис Унинг Ўзи учун килиш" маъносини англатади.

Дархакикат, ихлос Ислом динининг асл мохиятидирки, хар бир яхши амал унинг устига барпо килинади. Одам саллаллоху алайхи ва салламдан тортиб, то Киёматгача келадиган барча одамзот сўз ва амалда ихлос килишга буюрилгандир. Ким ихлосни махкам ушласа — нажот топади. Ким уни зое килса — халокатга юз тутади. Зеро, амалнинг кабул бўлиш ёки бўлмаслиги, унга мукофот ёки жазо берилиши ўша амалда ихлоснинг мавжуд ёки мавжуд эмаслиги эътибори билан бўлади.

Аллох Таъоло биздан аввал ўтган кавмларни хам ихлосга буюрганини эслатиб, шундай деди:

"...Холбуки улар факат ягона Аллохга, У зот учун динни холис тутган ва тўгри йўлдан огмаган холларида ибодат килишга ва намозни барпо килишга хамда закотни ато этишга буюрилган эдилар".[1]

Ўзини Аллохга ихлос билан таслим килган мўминнинг дини энг гўзал дин эканини таърифлаб, яна бундай деди:

"Мухсин (мухлис) бўлган холида юзини Аллохга таслим килган кишидан хам кўра дини гўзалрок ким бор?".[2]

Абу Хурайра разияллоху анхудан ривоят килинади. У зот: "Пайгамбар саллаллоху алайхи ва салламдан куйидагиларни эшитганман", дейдилар:

"Аллох Таборака ва Таъоло айтди: "Мен шерикларнинг шерикликдан энг бехожат бўлганидирман. Ким бирон амал килиб, унда Менга бошкани шерик килса, Мен уни шерик килган нарсаси билан бирга ташлаб кўюрман".[3]

Пайгамбар саллаллоху алайхи ва саллам дедилар:

"Ким Аллохнинг юзини истаб ўрганиладиган илмни факат бирон дунёвий нарсага етишиш максадида ўрганса, Киёмат куни жаннатнинг хидини хам топмайди".[4]

Аллох Таъоло амалларни холислик билан киладиган бандаларига — гарчи уларнинг амаллари четдан караганда арзимас ва оз бўлиб кўринса хам — ажр-мукофотни катта килиб беради. Шунингдек, Аллох уларнинг — гарчи хатолари зохиридан катта ва йирик бўлиб кўринса-да — гунохларини кечиради.

Шайхул-Ислом Ибн Таймийя рахимахуллох айтадилар:

"Аллох Таъоло томонидан катта гунохларнинг хам кечиб юборилишига сабаб бўладиган ягона амал Аллох Таъоло учун холис, факат Унинг Ўзигагина куллик килган холда бажарилган амалдир".

Бу сўзларга исбот ўларок Суннати шарифада етарлича хадислар мавжуд. Шулардан бири йўлдан одамларга озор берувчи нарсани холис Аллох учун олиб ташлаган ва шу туфайли гунохи кечирилган киши хакидаги хадисдир. Яна бири сувга етиша олмаётган чанкок итни сувга кондирган ва шу сабабли гунохи кечирилган фохиша аёл хакидаги хадисдир. Бу хадис хусусида Ибн Таймийя шундай деганлар:

"Бу аёл калбида соф иймонни саклаган холда итни сувга кондирди, шунинг учун унинг гунохи кечирилди. Агар шундай бўлмаганида, (яъни амалларда ихлос шарт килинмаганда-тарж.) унда итни сув билан сугорган хар кандай фохишанинг хам гунохи кечирилган бўлар эди...".

Шундай килиб, бир амалнинг бошка амалдан афзаллиги унинг катта ёки кичиклигига караб эмас, балки шу амал сохибининг калбида сакланадиган иймон ва ихлоснинг кай даражада эканига караб белгиланар экан. Зеро, амал суратдир, ихлос эса унинг рухидир. Одамзот рухи билан тирик саналганидек, амал хам ихлоси билан тирикдир. Шайх Дувайш айтадилар: "Агар амалларда ихлос килмасанг, ўзингни чарчатиб ўтирма. Ихлос дарахтининг илдизи мустахкамдир, риё дарахтининг илдизи эса кўпориб ташлангандир". Дархакикат, агар дарахтнинг илдизи мустахкам бўлса, унинг танаси канчалик кесилиб-киркилиб ташланмасин, барибир ўсишда, ривожланишда давом этаверади ва агар унинг илдизи кўпориб ташланган бўлса, унда унинг тезда куришини кутавер!

Ихлоссиз килинган хар кандай амал — гарчи у Исломда энг юксак амал хисобланган бўлса хам — бирон кийматга эга бўлмайди, у учун бирон мукофот берилмайди, балки аксинча, шу амал сохиби азобга дучор бўлиши мумкин. Наузу биллах.

Мана шу маъно Абу Хурайра разияллоху анхунинг Пайгамбар саллаллоху алайхи ва салламдан ривоят килган машхур хадисларида хам ўз аксини топган:

"Киёмат куни одамлар ичида энг аввал такдири хал килинадиган киши шахид одам бўлади. Уни олиб келинади ва Аллох унга Ўз неъматларини эслатади. Банда уларни тан олади. Сўнг, Аллох: "Уларнинг шукронасига нима амал килдинг?"- деб сўрайди. У банда: "То шахид бўлгунимга кадар Сен учун урушдим",- деб жавоб беради. Шунда Аллох: "Ёлгон айтаяпсан, лекин сен одамлар сени "жасур" дейишлари учун урушдинг ва дархакикат, одамлар шундай хам дейишди",- дейди. Сўнг буйрук берилади - уни дўзахга ташлаш учун юзтубан ерга судраб, олиб кетилади.

Кейин илм ўрганган ва уни ўргатган, хамда Куръон ўкиган кишини олиб келинади. Аллох унга хам Ўз неъматларини эслатади. У банда уларни тан олади. Сўнг Аллох: "Буларнинг шукронасига нима амал килдинг?"- деб сўрайди. Банда: "Сен учун илм ўргандим, уни бошкаларга ўргатдим ва Куръон ўкидим",- деб жавоб беради. Аллох: "Алдаяпсан, сен илмни одамлар "илмли", дейишлари учун ўргандинг, Куръонни эса одамлар "кори", дейишлари учун ўкидинг, дархакикат, одамлар шундай хам дейишди",- дейди. Шундан сўнг буйрук берилади - уни дўзахга ташлаш учун юзтубан ерга судраб, олиб кетилади.

Шундан кейин Аллох унга ризкини кенг килиб берган, бойликнинг хамма туридан инъом килган кишини олиб келинади. Аллох унга хам Ўз неъматларини танитади. Банда уларни тан олади. Сўнг Аллох: "Буларнинг шукронасига сен нима амал килдинг?"- деб сўрайди. "Мол-давлатни Сен хуш кўрган бирон йўлни колдирмай, хаммасига Сен учун сарф килдим",- дейди у. "Ёлгон айтаяпсан, лекин сен бу ишни одамлар сени "сахий", деб айтишлари учун килгансан, дархакикат, одамлар шундай хам дейишди",- дейди Аллох. Сўнг буйрук берилади - уни дўзахга улоктириш учун юзи билан ерга судраб олиб кетилади".[5]

 

ИХЛОСНИНГ ТАЪРИФИ ВА УНИНГ ЧЕГАРАЛАРИ

Ихлоснинг таърифи ва унинг чегаралари борасида тўхталадиган бўлсак, айтиш мумкинки, уламолар бу борада турлича фикр билдиришган. Айрим олимлар ихлосни: "Диний бурчларни факат холис Аллох Таъоло учун килишдир",- деб тушунтиришган. Айрим олимлар эса: "Ихлос бу амалларни одамларнинг назаридан олиб кочишдир",- деб айтишган.

Ал-Харавий: "Ихлос бу амалларни хар кандай ташки аралашмалардан халос килишдир",- деб таъриф берганлар.

Яна бир олим эса: "Мухлис (амалларни холис килувчи) киши, бошкаларнинг калбида унинг эътибори бор ёки йўклигига заррача хам ахамият каратмайдиган одамдир. Унинг калби Аллох азза ва жалла олдида такволи бўлиб бўлган. Шунинг учун у хатто энг арзимас амалларини хам одамлар билишини истамайди",- деганлар.

Шак-шубха йўкки, тўлик ихлосга эришиш учун бутун куч-гайратни ишга солмок керак. Ривоят килинадики, бир куни Сахл ибн Абдуллох ат-Тустарийдан: "Калб учун энг машаккатли нарса нимадир?"- деб савол беришганда, у зот: "У ихлосдир, чунки унда калб хохиши учун хеч кандай улуш колмайди",- деган эканлар.

Суфён ас-Саврий эса: "Ниятимдан кўра кийинрок бирон нарсани муолажа килмадим, зеро, у тез ўзгариб турувчидир",- деганлар.

 

РИЁГА ИНТИЛИШНИНГ НОЗИК ВА МАХФИЙ ТОМОНЛАРИ

Билгинки, Пайгамбар саллаллоху алайхи ва саллам умматлари учун энг кўрккан нарсалари риё ва унинг маъносидаги нарсалар бўлган. Бунга у зотнинг куйидаги хадислари яккол мисолдир. "Мен сизлар учун энг кўркадиган нарса бу кичик ширкдир",- дедилар Расулуллох соллаллоху алайхи ва саллам. "Кичик ширк нимадир?"- деб сўрашди сахобалар. Шунда у зот: "У риёдир",- дедилар.[6]

Ихлосга зид келадиган нарсалар жумласига риёга интилиш, бу дунёни, шухрат ёки шон-шарафни яхши кўриш ва хурматталаб-иззатталаб бўлиш киради.

Бу ерда "риёга интилиш", деганда Аллохга факат одамлар кўрсинлар ва ибодатгўй сифатида мактасинлар учун ибодат килиш назарда тутилади. Одатда бундай киши бошка одамлар томонидан улугланиши билан шухрати ёйилишига интилади ёки унинг ибодатини кўриб турган одамнинг калбида кандайдир бир хис-туйгу пайдо килишни ёхуд кўркув хиссини уйготишни хохлайди.

"Шон-шухратни яхши кўриш"га келсак, унинг маъноси Аллох Таъолога ибодат турларини факат одамлар эшитиб кўйсинлар учун, эътибор килсинлар учун килишдир.

"Хурматталаб бўлиш" эса риёга интилиш билан чамбарчас богликдир, улар орасидаги фаркни Шайхул-Ислом Ибн Таймийя шундай тушунтирадилар:

"Бирон-бир амални риё учун килиш ширкнинг шундай турига тааллуклики, бунда киши ўз амалларини нафакат Аллох Таъоло учун, балки одамлар учун хам килади. Хурматталаб бўлиш эса ширкнинг шундай турига тааллуклики, унда киши ўз амалларини нафакат Аллох Таъоло учун, балки ўз нафсини юксалтириш учун хам килади".[7]

Хозир эса эй биродарим, сенга риёга интилишнинг нозик кўринишлари ва махфий томонларига оид бир неча мисоллар келтираман. Гап бу ерда баъзи мисоллар хакида боради, чунки ихлосга зид нарсалар хакида узокдан-узок гапириш мумкин. Куйида риёга интилишнинг уч нозик жихатини келтириш бошкаларини билишда сенга кифоя килади.

Биринчиси: Бу Абу Хомид ал-Газзолий "Ихяу улумид-дин" китобларида зикр килиб ўтган жихатдир. У зот риёга интилишнинг махфий жихатлари хакида гапира туриб, шундай деганлар:

"...Мана шу ширк туридан хам махфийрок жихат борлигига кишининг шундай амали ишора киладики, у ўзининг диний вожиботларини хеч кимга билдирмай махфий килади ва солих амалларини бошкалар билиб колишини истамайди, лекин шу билан бирга у одамларни кўрганда одамлар унга биринчи бўлиб салом беришларини, уни хушмуомалалик билан кутиб олишларини, эхтиёжини кондиришларини, хурмат килишларини, мактовли сўз айтишларини, савдо-сотик ишларида ёнберишларини ва унга жой беришларини ич-ичидан хохлайди. Агар кимдир шундай килмаса, буни ўзига огир олади. У худди махфий амаллари учун эхтиром талаб килаётгандек бу ишни (одамларнинг унга нисбатан эътиборсизлигини-тарж.) амри махол деб хисоблайди... Гарчи ибодатларни килиш уларни килмаслик билан баробар бўлмаса-да, у бу махфий ибодатлари Аллохнинг Ўзига маълум эканидан коникмайди. Бу шуни англатадики, бундай кимса риёга бўлган интилишнинг махфий ва нозик аралашмаларидан холи эмас. Буларнинг хаммаси банданинг ўз савобидан осонгина махрум бўлишига олиб келади. Бундан факат содикларгина холидирлар".[8]

Иккинчиси: Бу Аллохга нисбатан бўлган ихлосни бирдан-бир максад эмас, балки дунёвий бирон-бир нарсага етишиш учун восита сифатида кўришлик. Шайхул-Ислом Ибн Таймийя бу махфий офатдан огохлантириб, шундай деганлар:

"Айтишларича, Абу Хомид ал-Газзолийга кимдир: "Агар киши 40 кун мобайнида амалларни холис Аллох учун килса, унинг калбидаги хикмат чашмалари тилига отилиб чикади",- дебди. Абу Хомид айтадилар: "Буни эшитиб мен 40 кун мобайнида Аллохга нисбатан ихлосни сакладим, лекин бу билан бирон натижага эришмадим. Кейин буни бир ориф одамга айтиб берганимда, у зот: "Чунки сиз ихлосни ёлгиз Аллох учун эмас, балки хикмат отилиб чикиши учун килгансиз",- деб жавоб берди".

Сўнг Ибн Таймийя ёзадилар:

"Бунинг сабаби шуки, гохо кишининг амалдан кўзлаган максади илм ва хикматни хосил килиш ёки кароматга етишиш ёки одамлар хурматига сазовор бўлиш ва уларнинг мактовларини эшитиш ёки факат Аллохга ихлос килиш туфайлигина етишиш мумкин бўлган бошка бир нарсани хосил килиш бўлиши мумкин. Лекин билмок керакки, бу нарсаларга эришишга ихлос воситасида интилиш айни шу воситага зиддир. Чунки агар киши бирон-бир нарсани бошка нарсага етишиш учун восита килса, унда унинг кўзлаган максади кейингиси бўлиб колади, биринчиси эса факат бунга етишиш воситаси бўлиб колади. Шундай экан, ким илм, маърифат, хикмат, кароматга етишиш учун ёки бирон-бир нарсани тасарруф этиш имкониятини хосил килиш учун Аллохга нисбатан холисликни сакласа, унда бу холат кишининг Аллохга интилмаётганини, балки Аллохни кандайдир бир хакир максадга эришиш учун восита килаётганини англатади".[9]

Шунинг учун хам Аш-Шотибий рахимахуллох бундай деганлар:

"Агар лаёкатли киши бу ёки у масаладаги буйрук ёки кайтарикка, шу буйрук ёки кайтарикдан ўзга нарсага эътибор бермай бўйсунса, у холда бундан ўша киши ўз улушидан бош тортиб, Парвардигори олдидаги мажбуриятларига киришди ва ўзини хакикий кул сингари тутадиган бўлди, деган маъно чикади. Агар иш бунинг акси бўлса, яъни киши буйрук ёки кайтарикнинг натижасига эътибор каратиб, уни эътиборга оладиган бўлса, унда унинг саъй-харакати охирги натижа томон йўналтирилган бўлиб колади. Бошкача айтганда, унинг ўз Парвардигорига нисбатан муносабати сабаб-натижа билан шарт килинган бўлади... Шак-шубха йўкки, бу икки ихлос даражаси орасида катта фарк бордир".[10]

Учинчиси: Риёга интилишнинг яна бир нозик жихатига Ибн Ражаб Ал-Ханбалий рахимахуллох куйидаги сўзларида ишора килиб ўтганлар:

"... Лекин бу ерда бир нозик нукта бор, унинг мохияти шундан иборатки, киши одамларда унга нисбатан "Ичдан тавозеълик-камтарликка риоя килади", деган фикр пайдо бўлиши учун ўзини улар хузурида тергаб-койиши, камситиши мумкин, бунинг натижасида у одамлар назарида юксалади ва улар уни мактай бошлашади. Бу ўша одамда риёга бўлган интилишнинг нозик кўриниши борлигига далолат килади. Мана шунга салафлар каттик эътибор каратишган. Мисол учун Мутриф бин Абдуллох аш-Шиххир шундай деганлар: "Нафсингни юксалтиришинг учун уни зийнатлаш максадида хамманинг олдида тергаб-койишинг кифоя киладики, бу Аллох наздида бехаёлик хисобланади"".

 

(давоми бор)


[1] "Баййина" сураси, 5-оят.

[2] "Нисо" сураси, 125-оят.

[3] Муслим ривоятлари.

[4] Абу Довуд ривоятлари, сахих.

[5] Муслим ривоятлари.

[6] Ахмад ривоятлари, сахих хадис.

[7] "Ал-Фатово", 10-жилд, 277-бет.

[8] "Ихёу улумид-дин", 3-жилд, 305-306-бетлар.

[9] "Ад-Даръу", 6-жилд, 66-67-бетлар.

[10] "Ал-Мувафакот", 1-жилд, 219-220-бетлар.

◄◄◄Бошига кайтиш

Давомига ўтиш►►►

   ЮкоригаÎ